En la ciudad
domingo, 06 de abril de 2025
Es primavera en la Celtiberia.- Celtiberia en calma
Identifícate para saber más
domingo, 06 de abril de 2025
Es primavera en la Celtiberia.- Celtiberia en calma
Identifícate para saber más
Pulsa este icono si opinas que la información está fuera de lugar, no tiene rigor o es de nulo interés.
Tu único clic no la borarrá, pero contribuirá a que la sabiduría del grupo pueda funcionar correctamente.
Este sitio utiliza cookies propias y de terceros, para medir y obtener datos estadísticos de la navegación de los usuarios, y para mostrar publicidad (que financia el mantenimiento online de esta web). ¿Aceptas el uso de cookies?
crougintoudadigo08 de abr. 2008Biblioteca: Os Inventores do Mito Anticeltista Galego
Bien está lo que acaba bien... usque in articulo mortis.
Expresándole a Silverius nuestra Crougintoudadiga satisfacción, dándole por descontada la de nuestro caro paredros, y zanjado el malentendido. Suicidado nuestro joven e inocente Celtalargo, ocupándonos ahora las cosas forenses, el mirar el tema de la autopsia, el disponer discretametne de la ceremonia crematoria, el ocuparnos del ''voto'' de sus cenizas ¡El dema y apóspama último, ay, de celtalargo!, incinerado, nadando contracorriente inmergido en las tumultuosas aguas del rio Limia. ¿Se lo imagina vd.?
Y por último, caros druidas ¿que haremos Crougintoudadigo y su caro paredros el Andrés Pena con la persa alfombra? Nuestra alfombra!, La victima inocente de tamaña carniceria.
Sic fatur lacrimans, desconsolados, Crougintoudadigo y su Paredros el Andrés Pena. Y con el testimonia de nuestra parédrica consideración, a vd., Kaerkes, a la cara Uma y al no menos caro El-Pater, deseando con justeza Salud y Gloria a los druidas todos y a la cara celtibérica grey, obvertimus prora pelago, en un dia de duelo, luto, quebranto y reflexión.
Y mañana, si Dios quiere en retornándonos a buen puerto, cum dente tenaci ancora, fundindo as naves, Crougintoudadigo y su paredros el Andrés Pena, bis in idem, sed non trinos, con renovado ánimo, iuvante Deo trinovante, tornaremos a la palestra, debatiendo y reflexionando, ahora, de manera constructiva y suplantatoria de Celtalargo -pero sin mancillar a nadie aunque se le critique, les damos nuestra palabra de honor- sobre lo que -de non collermonos as soberbias a todos nos- quien sabe si al cabo, separada la paja del ojo ajeno, no nos podría resultar entre todos un nuevo alimónico concepto de Etnogénesis. ¿Daremos feito?
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: Os Inventores do Mito Anticeltista Galego
Esta aparente novidade, non queremos ladealo, abríu grande fenda no debate galego de 1992, no bretemoso e agotado discurso interno do momento sobre a protohistoria e a historia de Gallaecia antiga, capaz de fundamentar o inexplicable equívoco de referir a unha suposta exclusiva forma de hábitat, o castro, a particularidade dunha cultura, cando esta forma de hábitat non é unha característica privativa da sobredita área xeográfica nin na xeografía nin na diacronía histórica da Península Ibérica, como tampouco constitúe unha particularidade con respecto a vastísimas áreas culturáis de Europa: sinaladamente, o NW hispánico refléctase perfectamente no ámeto da Europa Atlántica coñecido baixo o epígrafe de celta.
O noso Medioevo, no que a as institucións atinxe, semellaba xenar dun orixinal tratamento de ácido nítrico institucional onde, partindo da nada, unha desarticulada terra galega de ninguén tería sido estructurada pola monarquía astur: ésta última enchería o suposto ermo organizativo do país con institucións vellas e enxebres que, mália seren verdadeiros fósiles vivintes, coma os foros, presentábanse sistemáticamente coma novedades importadas de Francia no século XIII e debedoras da alquimia monástica dos monxes brancos.
Visitaremos de novo unha materia que semellaba hai oito anos unha impostura, mais hoxe xenan con forza novas lineas interpretativas dun número significado de investigadores galegos, estando a medrar nos nosos tempos entre os arqueologos o número de seguidores destas correntes (hainos encubertos, transversalizados e silandeiros), xurdindo – as actas de este Congreso Internacional son proba delo – novos vieiros e problemas novos sobre das cinzas e das secas raíces dun espellismo, utilísimo para as novas investigacións, chamado ¨Cultura Castrexa¨. O nivel científico no que se insire o actual amplo debate do Celtismo Galego fan que éste sexa difícil xa de cuestionar, e virando das costas dun Mediterráneo que non é hoxe noso, reintégrase Galicia, da man de novos investigadores, ao marco cultural que lle é realmente propio e que ela forxou: a Europa Atlántica" IN .http://www.celtiberia.net/articulo.asp?id=1792
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: Os Inventores do Mito Anticeltista Galego
Escribe aquí (borra esto).
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: Os Inventores do Mito Anticeltista Galego
Mire caro El Pater, que le dice Crougintoudadico como, complemento del video que no miran [ del que no se puede defender no hablo, pero él si habla minutos antes y minutos despues, habla por los codos], como se viene de Atlántico nuestro paredros el Andrés Pena. Así en la introduccion de su tesis.
I INTRODUCCIÓN
1. UNITARIO ORIGEN Y COMÚN DESTINO EN LA
VERTIENTE CELTOATLÁNTICA
Por la delicadeza con la cual, elevando en torno a su persona un monástico muro de cariñoso silencio, nullius coquegentis imperio nec suadentis articulo, se le permitió durante todos estos años, con total calma y libertad, lo cual no es poco, desarrollar esta tesis que mediante el análisis de un discreto patrimonio mobiliario, inmobiliario e inmaterial gallego estudia las raíces de Europa, a través de la común materia arqueológica institucional detectable observando la gallega sociedad medieval generada en el lejano ayer celtopagano y en el remoto ayer arqueoindoeuropeo, el autor del presente multidisciplinar estudio, ya parcialmente desvelado hace más de una décadai, reconoce la honda deuda contraída con buena parte de la comunidad científica gallega de arqueólogos,
anticuarios y medievalistas. Agradeciendo de antemano la generosa ayuda y honra que el porvenir ha de prestar para el fortalecimiento de aquello que tras el acerado telón céltico e indoeuropeo nuestra estirpe jamás debe perder, brindo mi trabajo y mi empeño a quienes un claro día del mañana, desde el incierto y luminoso ayer, “han vir e virán” a Galicia, a España, a Europa, con Sant Yago, con Parsifal y con el Santísimo Grial.
Tras reconocer las deudas para con el futuro y el pasado y correspondiendo a la amistad de mis amigos, no pudiendo en este mundo o en esta vida amortizar la deuda contraída con el director de mi tesis, José María LUZÓN NOGUÉ por haberme reenviado a la senda de la historia, y con Raquel CASAL GARCÍA, indicaré, recurriendo a lo dicho por Anatole FRANCE, ex Alberto PRIETO ARCINIEGA, que
“me parece conveniente comenzar mi exposición - según dice este último - con una amplia cita de un escritor del siglo pasado que creo puede servir como preámbulo:
‘Los historiadores se copian los unos a los otros, con lo cual se ahorran molestias y evitan que los motejen por soberbios. Imítelos y no sea usted original, un historiador original inspira siempre desconfianza, el desprecio y el hastío de los lectores. ¿Supone usted que yo me vería honrado y enaltecido como lo estoy, si en mis libros de historia hubiera dicho algo nuevo?
Y ¿qué son las novedades? ¡Impertinencias! Levantóse. Agradecido a sus bondades me despedí, y él insistió: Me permito darle un consejo. Si quiere que su obra sea bien acogida, no pierda ninguna ocasión de alabar las virtudes que sirven de sostén a las sociedades, el respeto a las riquezas y los sentimientos piadosos, principalmente la resignación del pobre, que afianza el equilibrio social. Asegure que los orígenes de la propiedad, de la nobleza, de la gendarmería, sean tratados en su historia con todo el respeto que merecen semejantes instituciones; propale que se halla dispuesto a tomar en consideración lo sobrenatural cuando convenga, y así conseguirá el beneplácito de las personas decentes’’ Anatole FRANCE: La Isla de los Pingüinos. Buenos Aires 1961 (pp. 10 y ss.). ex Arciniega
Este pasaje [ continua ARCINIEGA] corresponde aLa Isla de los Pingüinos de Anatole FRANCE, que fue la primera obra no de Historia Antigua que conocí a través de Marcelo Vigil y que, aunque escrita el siglo pasado, puede muy bien exponer la situación dominante entre los historiadores españoles en losaños sesenta, cuando Abilio y Marcelo publicaron sus primeros trabajos e incluso en el momento de publicación de la obra que nos ha reunido aquí, La formación del feudalismo en la Península Ibérica , tal y como [estos dos autores] escribieron al final de su introducción:
‘Sabemos que el nadar contra corriente en una disciplina de hábitos tradicionales tan
arraigados como es la historia no favorecerá nuestro futuro profesional. Sin embargo, creemos que, después de cuarenta años de respeto al principio de autoridad en los que no ha existido una crítica propiamente dicha, teníamos el deber de utilizar la mayor libertad de expresión que ahora existe, aun conociendo las consecuencias poco favorables que esto pueda acarrearnos’” i A. BARBERO y M VIGIL: La Formación del Feudalismo en la Península Ibérica , Barcelona 1978. p. 20 (véase Alberto PRIETO ARCINIEGA: “La Aportación de Marcelo Vigil al Concepto de Romanización”, in M. José HIDALGO, Dionisio
Saliendo ahora nosotros asimismo a la palestra tras esta larga cita, veremos que los llamados Celtas, a quienes a lo largo de este nuestro estudio elaborado en 12 años visitaremos repetidas veces observándolos bajo múltiples ángulos, responden a una realidad cuando menos institucional que, pese a no detectársela hasta la entrada de los Visigodos enla Península Hispana , preexistió sin duda a los Romanos, como lo ve y remarca Julio CARO BAROJA resaltando que con la victoria visigodase observa “una especie de involución que da por resultado no el triunfo de los usos y costumbresromanos en sentido arcaizante, sino el de otros de fisonomía anterior [...], cierta vuelta de los pueblosno sometidos por los Visigodos a sus más antiguos hábitos, usos y costumbres”, vuelta que nuestroautor interpreta como el origen de la diversidad cultural peninsular. “Entonces es también -puntualiza CARO BAROJA - cuando se señala vigorosa y claramente el nacimiento de las regionesdistintas de la España actual”.
Omitiremos insistir, pareciéndonos ello harto notorio, sobre el hecho de que en la zona entonces menos romanizada, el Noroeste hispano, los Suevos, asentados por la comarca anteriormente a la instalación de los Visigodos en las regiones más romanizadas dela Península , habrían ya constituido anteriormente a éstos un regnum en la antigua ProvinciaGallaeciae, organizándose territorialmente sobre principescas estructuras célticas prerromanas, altamente afines al sistema germánico, de Trebas, Teutas o Territoria, en esencia feudales, que al permanecer Galicia ajena a la sangrienta opresión muslimeiv iban paulatinamente a desarrollarse y transformarse hasta desaparecer en el siglo XIX el Antiguo Régimen.
1.1. TERRITORIOS POLÍTICOS DELA EUROPA ATLÁNTICA EN
Regidas pues por príncipes, las trebas, célticos territorios políticos autónomos, se separaban entre sí a modo de fronteras divisorias mediante marcos, en general de piedra. Recurriendo a las fuentes clásicas, a la epigrafía y a los documentos altomedievales sabemos que estas trebas se corresponden, en algunos casos, con las tradicionales comarcas gallegas, correspondiéndose en efecto por ejemplo los Lapatiancos con la “Terra de Labacengos” (Moeche, Cerdido y As Somozas), los Arrotrebas con la “Terra de Arrós” (arciprestazgo sito en la comarca de Ortegal) y los Ártabros acaso, aunque este último punto sea cuando menos lingüística e históricamente discutible, con la comarca de Tartares (Artabri > [T]arta[…]res) o de Trasancos descrita por MELA, comprendiendo ésta los ayuntamientos de Narón, Ferrol, Valdoviño, Neda y San Sadurniño.
A título indicativo, recordaremos quela Treba de Trasancos poseía más de setenta castros, cada uno de los cuales, constituyendo una aldea fortificada o ciudadela a modo de castillo defensivo y lugar de habitación, tenía su propio espacio o territorio económico incluyendo tierras laborables, pastos, montes y aguas, base de subsistencia, formando ello un sistema que, compuesto por señores, campesinos y clero, configuraba un mundo jerarquizado, piramidal o de relaciones verticales, similar al medieval.
Las voces Treba, Toudo o Territorio aparecen en la epigrafía sacrificial de la antigua Gallaecia sobre altares de piedra o en aras rupestres, encarnándose y tutelándose el sagrado espacio con advocaciones religiosas que mencionan según parece a una única Diosa Madre, Trebopala, acaso significando “altar de piedra” (pala = ‘altar [de piedra]’) y quizá verosímilmente a un tiempo, “Protectora dela Treba ” (pala = ‘protector’ / ‘protectora’ - véase comparativamente por ejemplo el sánskrito Viçpalâ- = “Protectora del Pueblo”, “Señora del Pueblo” [viç- = ‘pueblo’, ‘aldea’] o el sánskrito Lokapâla- = “Protector del Universo”, “Señor del Universo” [loka- = ‘mundo’, ‘universo’] -; Trebaruna, tal vez “Señora de la Treba ”; Crougin Toudadigo, acaso “altar de piedra (crougin, véase el gallego croio = ‘pedrolo’,
‘piedra’) del Estado (teutático)”; Toudopalandaigae, literalmente “pueblo (toudo = teuta = túah) del altar de piedra (palandaigae)”.
La tribal Diosa Madre visible entre los pueblos celtas pudiera constituir, según parecen mostrarlo la iconografía y la epigrafía, una multiforme Mater, con tres personas distintas en una sola divinidad global, de la cual tomarían elementosla Morrigan , Anu y la hija del Dagda, Brigit (Brigantia), madre tribal por excelencia de los pueblos celtas, acaso emanaciones de una arcaica diosa, antigua divinidad del profundo substrato conocida en Irlanda como la Cailleach y en Galicia como A Vella o A Moura constructora de megalitos, estudiada por el profesor Fernando ALONSO ROMERO.
Una y triple, esta céltica Diosa Madre, reina por una parte, por otra parte meiga, maga,
adivina, hechicera, es en último término, habiendo fuera del tiempo terrenal concebido a un divino hijo, una rústica virgen. Como progenitora y fecundadora,la Diosa Madre de la Treba o Tierra se enlaza con el príncipe de cada territorio en mística unión, teatralmente representada ésta en una función religiosa de entronización y posterior toma de posesión o circumambulación durante las ferias o fiestas estacionales gallegas.
Sobre estas ferias, estudiando en relación con nuestras fiestas y romerías el tiempo cronológico del mundo rural estructurado “en ciclos festivos fixados polo movemento do Sol e polas fases lunares”, Fernando ALONSO ROMERO muestra que “os periodos críticos destes ciclos astronómicos como os solsticios e os equinocios resáltanse con celebracións ás que se adaptóu perfectamente a igrexa, asimilando incluso o aspecto pagán dos ritos e cristianizando esas datas baixo a advocación [da virxe ou dun] santo”vi.
Desenvolviendo una piadosa función psicopompa, según creencias acaso aún vivas hacia el siglo XII en Portugal y en Galicia,la Diosa Madre , habitualmente asociada a las estivales fiestas cosecheras del ciclo agrario gallego en las que la comensalía juega un importante papel, tiene un obscuro aspecto como conductora de las ánimas hacia el Más Allá, rumbo al Alén.
Convertidos de un tirón al Cristianismo en Galicia los sacerdotes paganosvii - por el año 314, fecha en la que el episcopus de la diócesis Gallega de Bétekaviii (Belga), ignota Treba dela Gallaecia ,envía un presbítero a las Galias para que participe en el Concilio de Arlés -, las trebas se transformaron en diócesis y la cabeza visible del clero pagano territorial en obispo. Surgiendo numerosas diócesis con el tamaño de una bisbarra o comarca, Trasancos fue por un tiempo una de ellas, mas en el año 569, tras la llegada de Martiño de Dumio, estas diócesis rurales sin vida urbana desaparecerían convirtiéndose en los actuales arciprestazgos gallegos.
Analizando a lo largo de un proceso durativo la función de uso y la interacción en el registro arqueológico de un nuevo tipo de objetos domésticos gallegosix aún hoy por cierto con frecuencia activos, pese a su gran antigüedad, pertenecientes a un medio estable llamado territorio político autónomo, Túath, Treba o civitas / populus celta, contemplado todo ello en el seno de las relaciones celtas clientelares o patronales (grád túaithe, trebad, dominium o iurisdictio) ligadas gravitacionalmente a un eje central, ala Domo o Casa del dominus, rítúath o princeps, el trabajo que aquí ofrecemos mostrará, sirviéndonos de un nuevo método transversalizado comparatista al que denominamos Arqueología Institucional, la génesis y la naturaleza de la feudovasallática, pagana, principesca, territorial materia socioinstitucional celta antigua (prerromana) de la treba o toudo en el Noroeste Peninsular, así como mostrará también, en la estructura socioinstitucional de la Galicia Celta Cristiana Medieval organizada en territoria, la cristalización de esta esencia principesca, territorial y feudovasallática. Pero antes hemos de responder esencialmente a dos cuestiones: ¿Quiénes son Los Celtas? ¿Constituyen un concepto lingüístico?
-----
Dont preach to the Converted
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: Os Inventores do Mito Anticeltista Galego
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: Os Inventores do Mito Anticeltista Galego
"Entón caro el pater colocaba unha imaxe dun típico castro Escocés, Withe Castle, un dos 26 castros catalogados so en East Lothian, Escocia. cf.www.andrepena.org "
didaciño
"Entón caro el pater colocaba unha imaxe dun típico castro Escocés, Withe Castle, un dos 26 castros catalogados so en East Lothian, Escocia. cf. http://www.andrepena.org/publicacions/trebas-gallaecia-celta.pdf
Any way
Don't preach to the Converted, caro El Pater
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: Os Inventores do Mito Anticeltista Galego
Información eliminada por el Administrador Silberius
Motivo: Repetido en el
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: Os Inventores do Mito Anticeltista Galego
Caro Lughaid, y como saltó la Breogán, eche Vero. Barriles a la mar.
Y saludan nuestras paredrías, por no hacer favoritismos, también a los otros druidas, que por falta de tiempo no les puedo contestar de uno en uno.
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: Os Inventores do Mito Anticeltista Galego
Refugiándose hace más de 20000 años de la glaciación un importante grupo de población Europea, como evidencia la genética que estudia esta dinámica, habría persistido durante mucho tiempo en la costa atlántica del Noroeste de la Península Ibérica
Didacimus
Refugiándose hace más de 20000 años de la glaciación un importante grupo de población Europea, como evidencia la genética que estudia esta dinámica, habría persistido durante mucho tiempo en la costa atlántica del Noroeste de la Península Ibérica hasta que se retiró el hielo durante el Mesolítico y el Neolítico, servido durante muchos miles de años de refugio climático a la población paleolítica europea un litoral galaico, entonces con el nivel del océano a doscientos metros de profundidad, muy desacorde del actual"
Entremetido pie de foto. non empeesça et valla.
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: Os Inventores do Mito Anticeltista Galego
Refugiándose hace más de 20000 años de la glaciación un importante grupo de población Europea, como evidencia la genética que estudia esta dinámica, persistió durante mucho tiempo en la costa atlántica del Noroeste de la Península Ibérica. Un litoral galaico, entonces con el nivel del océano a doscientos metros de profundidad, muy desacorde del actual, habría servido durante muchos miles de años de refugio climático a la población paleolítica europea.Retirándose el hielo durante el Mesolítico y el Neolítico, "
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: Os Inventores do Mito Anticeltista Galego
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: Os Inventores do Mito Anticeltista Galego
indecorrectae
la Edad del Bronce se sustenta en la economía agropecuaria, los llamados causos veteros o “curros vedros”, monumentales cercados para el ganado de los pastores-granjeros como los del Xistral en Lugo, o los de Dartmoor en Inglaterra y el “carro do país” son fedatarios.
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: Os Inventores do Mito Anticeltista Galego
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: Os Inventores do Mito Anticeltista Galego
Quedese con el gato quien quiera gato, y quédese con la liebre quien quiera liebre - pero eso sí, se lo dice el Crou, que su paredros pasa, quien se quede con el gato -y conocemos uno que caza ratones- que no piense que le dan liebre
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: Os Inventores do Mito Anticeltista Galego
'que no ha pedido un apíce buen oficio en la cosa celta'
didaco
'que no ha perdido vd, un apíce de su buen oficio en la cosa celta'
valla et non empeesça
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: Os Inventores do Mito Anticeltista Galego
PIXI est
-"Don’t preach to the Converted. Permita que le recuerde, caro El Pater lo atlántico que era nuestro paredros el André Pena cuando -les deciacomo en el desierto [ a Su Paternidad y a sus amigos de la Peña otrora anticeltista]- no Anuario Brigantino de 1944 e de novo repetia coma eco no libro de actas “Os Celtas da Europa Atlantica" (Ferrol 1999) a propósito da tontería esa da Cultura Castrexa
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: Os Inventores do Mito Anticeltista Galego
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: Os Inventores do Mito Anticeltista Galego
Diocles como manejamos ciencias especulativas, donde las verdades de hoy son las mentiras de mañana, y como Crougintoudadigo y su paredros también tienen derecho -y por partida doble- a equivocarse, le decimos que nosotros vamos en otra dirección. La cosa funciona a nuestro modo de ver de otra manera. Para muestra un botón. lo saco de www.andrepena.org
"Este traballo de André Pena, feito coa colaboración de Alfredo Erias, nace co achado de André Pena de que a fíbula de Braganza do Museo Británico pertence ó contexto galaico-lusitano ó representar un Hércules Oghmios en forma de guerreiro celta. E continuou cando Alfredo Erias atopa un texto de Aristóteles que di que as Columnas de Hércules se chamaron antes "Columnas de Briareo", e identifica este antigo deus indíxena (logo adoptado polos gregos como un Hecatónquiro, xigante de cen brazos e cincoenta cabezas) co Berobreo do Facho de Donón, fronte ás illas Cíes. É a verdadeira historia de Berobreo/Breogán. Amosábase así claramente a existencia dun antiquísimo camiño de peregrinación que levaba ós finisterres atlánticos e, particularmente, ós de Galicia. Porque Galicia era para os antigos o Fin do Mundo, mesmo o Outro Mundo, que quedaba despois do río Limia, que identificaban co Lethes ou río do esquecemento (ó que se negaban a pasar as tropas de Décimo Xunio Bruto). Galicia era a meta do Sol, o lugar da súa morte, o último avatar dos deuses solares antes de afundirse no océano para resucitar despois e volver a iniciar o ciclo.
"E a rexión de onde vén o céfiro e a da posta do sol habítana os celtas"
(Éforo de Cime, Fr. 30 b 5, ca. 350 a.C)
I. - INTRODUCIÓN
A gran atracción de Galicia para os pobos antigos do continente europeo e do Mediterráneo non se debía unicamente á sona dos seus metais (ouro, estaño...), con ser isto moi importante, senón a unha crenza arraigada no máis fondo dos sentimentos da vella Europa. A Nosa Gallaecia (a forma Gallaike presente xa no s. V a. C., unha vez, na obra de Herodoto e nun poeta médico do s. IV a. C -López Férez-, é moito máis antiga que a forma Kallaike) era o fin do mundo, o Finis Terrae, lugar onde morría o Sol e onde a antiga Xeografía Sagrada situaba a porta do Paraíso. E as Augas Santas das praias dos nosos finisterres atlánticos, chamadas aínda na Idade Media "arenas Paradisi", acubillaban os portos benditos onde embarcaban as ánimas dos europeos no psicopompo Navío cara a illa marabillosa dos Ben Aventurados.
Galicia, a atalaia pola que descendía ó mar o Sol a tomar a súa barca, e a onde conducía o camiño das estrelas (a Vía Láctea), foi na antigüidade considerada a antesala do Alén e un importante lugar de acceso ó Outro Mundo. A mitoloxía grega concibía o Alén, os Campos Elíseos, como o Paraíso das virtuosas almas que, logo de beber no río Lethes, esqueceran o seu paso polo Inferno. O río Lethes era unha das portas ó Paraíso, pero, onde estaba? Para os autores antigos grecolatinos non había dúbidas: ese río do esquecemento estaba en Occidente, no fin do mundo coñecido, en Galicia, e era seguramente o que hoxe coñecemos como Limia, perto de Xinzo de Limia (Ourense), onde se situaría a entrada, por conseguinte, ó mundo dos mortos.
Era algo universalmente aceptado na Europa Antiga, insular e continental. Lugar cargado de referencias a contextos psicopompos e a ameazas, este río Limia/Lethes, a fronteira que separaba o mundo dos vivos do lugar onde residían as ánimas (Silio Itálico, I, 235-6; XVI, 476-77), obrigou ó xeneral romano invasor Décimo Xunio Bruto (no 137 a. C.) a espirse, a atravesa-lo, el só, a nado, e logo a chamar ós soldados, un a un polo seu nome. Este episodio, lonxe de ser unha mera anécdota, tivo moita transcendencia: as portas da Gallaecia non soamente daban entrada a unha terra paradisíaca, senón tamén ó mundo celta dos mortos [vean, celtiberonautas -dice el Crou la bibliografia que gentilmente puso Brigantino en la Celti sobre este tenor, que Alfredo y el André (nuestro paredros perdieron la nota en una en las faenas de arrastre)].
O inspirado pola Galiza foi un medo sagro; unha inquedanza do alén, un terror relixioso. Deiquí a singolaridade do trunfo de Décimo Junio Bruto: un trunfo envolveito en todalas formas e ritos acostumados, mais, en esencia, a festa dun vencemento da morte (Otero Pedrayo, 1962).
II. - OS VELLOS CAMIÑOS DE PEREGRINACIÓN A OCCIDENTE
César foi quen adaptou por primeira vez ó latino o panteón celta da Galia. A interpretatio romana presente na plástica galorromana responde a unha política integradora para gañarse ós novos pobos:
O deus de máis culto é Mercurio; deste deus son as imaxes que abondan máis; considérano como inventor de todas as artes; este é para eles o guía de rutas e camiños [o deus psicopompo que guía ás almas e ós peregrinos], ó que consideran que ten o máximo poder para gañar diñeiro e protexer o comercio. Despois del adoran a Apolo, Marte, Xúpiter e Minerva. Sobre estes deuses teñen case a mesma opinión que os demais pobos: que Apolo cura as enfermidades; que Minerva inicia nos traballos manuais; que Xúpiter é o soberano dos deuses e que Marte preside as guerras. A maioría das veces, cando deciden librar unha batalla, ofrécenlle o botín que capturan; cando venceron, sacrifícanlle os animais capturados e o demais deposítano nun só lugar" BG, 6, 17 [dicindo a continuación que os Druídas lles ensinaban ós galos a súa orixe divina, quizais unha crenza platónica dos celtas na orixe divina da alma]. "Todos os galos din ser descendentes de Dispáter e afirman que isto se lles foi transmitindo polos Druídas (BG, 6, 18).
Esta intelixente interpretatio posibilitou tamén que atributos de poderosos axentes psicopompos axudaran ás almas a atopar as sendas do Alén: o latino Mercurio e o grego Heracles converxeron co celta Oghmios, nome que significativamente se pode traducir por "O Camiño [polo que o camiñante conduce ás ánimas ó Alén]" en atributos que os celtas axiña aceptaron encantados cando esculpiron estatuas ó xeito romano. Aínda a comezos do s. XVI Durero, o pintor renacentista alemán, representaba ó elocuente psicopompo Oghmios como Mercurio, mentres en 1586, Pellegrino Tibaldi fixo o propio representándoo como Hércules nos frescos da célebre Biblioteca do Escorial.
Oghmios é guía de rutas e camiños. É "O Camiño", e servía nunha ancestral ruta de peregrinación asociada ó camiño do Sol de Oriente a Occidente, coñecida e transitada na antigüidade, antepasada do Camiño de Santiago de Compostela. Falamos do Camiño de Finisterre -e da súa prolongación, historicamente documentada, para os que bordeaban a cornixa cantábrica: o chamado en Galicia Camiño de Santo André-. A ruta coincidente co camiño escrito no ceo estrelado de Europa, hoxe esvaído pola contaminación lumínica, pero entón moi rechamante: a "Vía Láctea", coñecida e transitada na prehistoria europea polo menos desde o Neolítico, momento no que Monteagudo, nos enxovais escavados dos dolmens que se dispoñen ó longo da ruta que se dirixía desde Italia e Francia a Iberia (enténdase, ó Oeste) observa claras concomitancias estilísticas difíciles de comprender noutro contexto. Os mitógrafos gregos relacionaron este percorrido desde o nacemento, Oriente, ata a morte, Occidente, co décimo traballo de Hércules: o roubo das vacas de Gerión.
Hércules Oghmios celta galorromano con maza e lazos para atar as almas (Esperandieu)
Os romanos empedraron esta rota, que recibiría diversos nomes ó longo da historia: Camiño de Aníbal, Vía Exterior... No ano 124 Polibio denomínaa Vía HERCÚLEA (segundo parece costeaba gran parte do Mediterráneo) e, como Vía HERACLEA, coñecemos a máis importante calzada que percorría Hispania e que comunicaba Italia coa Península Ibérica. César percorreuna en vintesete días ó vir desde o Ródano a Obulco (Str. III, 4, 6), e ata agora críase que a súa función esencial era o comercio e a explotación das minas de Carthago Nova e da Turdetania. Mais o ambiente do décimo traballo de Hércules, da illa Erutria, da copa do sol, e do episodio das vacas de Gerión, que as lendas galegas e As Partidas sitúan na Coruña (A Torre de Hércules), co trasunto etnoarqueolóxico e astronómico da Vía Láctea ou "Camiño de Santiago", define potente e incontestablemente a vía orixinal de Oriente a Occidente por onde transitaron antes do s. III a. C. gregos e bárbaros, ideas e romeiros (quae verborum inmoderatio) europeos e xentes de máis aló, un ancestral roteiro de peregrinación prehistórico cara os finisterres atlánticos da Gallaecia celta. Existía ademais, desde tempos moi remotos xa, coma hoxe, unha infraestrutura hospitalaria e garantías de tránsito para camiñantes, asegurada con severas sancións penais contra os infractores, segundo sinala no s. III a.C. o[pseudo] Aristóteles nos Mirabilia 837 a7, 837 a10:
Sosteñen que de Italia até o País Celta [a Galia Cisalpina], e ós Celtoligios [a costa do sur de Francia] e Iberia, existe un camiño nomeado Heracleo [é dicir, o camiño que fixo o heroe solar Hércules, para pedir o caldeiro prestado a Hélios], e se por el peregrina un grego ou un indíxena, é tomado baixo a protección dos que viven perto [é dicir por onde o camiño discorre] para que non sufra ningún atropelo e que esixen o castigo [isto é, garantías e penalmente a protección e seguranza ós camiñantes que fan a ruta] contra os responsables de que [o peregrino] padecera inxustiza.
Faro de Brigantia, logo chamado Torre de Hércules. Ilustración de Cornide (s. XVIII).
Polo seu esencial papel na conformación da idea de Europa, a gran importancia do Camiño de Santiago impedíanos ver a facies pre e protohistórica anterior, representada polo Camiño de Finisterre, ou polo Camiño de Santo André de Teixido. Por este motivo, ata agora non se tiña reparado no alcance destas referencias dos clásicos gregos ó "Camiño Heracleo" ou "Camiño de Hércules", precedente da morea de datos etnolóxicos e arqueolóxicos concentrados en importantes puntos do litoral galaico, como o entorno do famoso Faro de Brigantia, logo chamado Torre de Hércules (referencias ó Camiño do Sol e ó Camiño das Ánimas na procura do Paraíso seguindo o ronsel solar), ou o xa célebre santuario do Facho de Donón con centos de aras-estela votivas, que hoxe espertan o interés da comunidade científica (e turística) internacional.
Pero a terrestre non foi a única vía, se reparamos nas raíces, arrecendos, reminiscencias e vicisitudes atlánticas do epíteto BRIAREO dun deus transmitido por Claudio Eliano, que toma de Aristóteles. Do exame da Odisea dedúcese que (coincidente coa concepción céltica, precedente da mesma illa á que chegou Trecenzoncio, San Amaro ou San Brandán), os gregos micénicos situaban o Alén nun lugar do Océano, nunha ancestral illa atlántica. No cumio da illa erguíase desafiante a áurea fortaleza do Deus dos Mortos. Neste contexto, os barcos gregos non soamente levaban metais senón tamén vellas historias das crenzas da estirpe celtoatlántica que fecundaron a imaxinación dos mitógrafos clásicos. Xurdiron así esas recreacións que converteron ó señor e hospedeiro da illa dos mortos, Briareo/Berobreo, nun dos tres hecatónquiros, irmán de Coto e Giges, un monstruoso xigante de cen brazos e cincuenta cabezas. Deste xeito, acomodaron a Briareo na súa familia divina como fillo de Urano e Gea, ou de Éter e Gea. Pero os mitógrafos responsables de cada reelaboración mantiveron intacta a esencial vocación funeraria de Briareo: os gregos fixérono enterrar no Tártaro por Urano e que se mantivera alí longo tempo por desexo de Cronos. E cando eses mitógrafos decidiron que Zeus liberara ós hecatónquiros, cando os Olímpicos rescataron ós monstruosos xigantes primordiais dese lugar obtendo formidables aliados na súa loita contra os Titáns, salientaron a Briareo como o máis forte de todos na loita. E de novo intensificaron no deus Briareo o seu primitivo carácter mariño ó concederlle Poseidón por esposa unha das súas fillas como premio ó seu valor, ó tempo que antigas fontes xa reflectían o mesmo, facéndoo fillo de Thalassa, deusa primordial do mar. Na Ilíada de Homero os homes chaman a Briareo, Egeón, 'O do Cabrón', co alcume do seu pai o deus do mar.
Vencellado unha e outra vez ó océano que lle era propio, Briareo, convertido nun perpetuo residente da beira do río Lethes, retornou ó lugar de seu, ó río do Esquecemento (cf. Ovid. Met. XI, 602-604), o noso Limia, ó Hades (Gallaecia, para a Xeografía Mítica da Europa Antiga), protexendo como porteiro o Alén e a entrada do Tártaro (pozo fondo, escuro e frío) e intensificando como perpetuo vixiante dos Titáns as súas primordiais funcións. As virtudes mariñas e psicopompas de Briareo no panteón grego permítennos pensar que os navegantes do mundo antigo, seguramente micénicos, moito antes de que os gregos e os romanos chegasen á Península, estaban familiarizados coas profundas crenzas dos celtas que vivían detrás das "Columnas de Briareo" na fachada Atlántica de Europa. E por este camiño acabaron coincidindo a segreda ruta comercial atlántica, fragmentariamente recollida na Odisea de Homero, e unha ruta de peregrinación de vivos e de ánimas, baseada na crenza dun transitado cursus mariño de fantasmais navíos: o CAMIÑO DE BRIAREO. O ata agora esquecido BRIAREO foi na Antigüidade abondo importante para nomear a fronteira entre o Mediterráneo e o Océano poboado de monstros: as "Columnas de Briareo", epíteto deste deus celtoatlántico -ie *Brix- que significa, nun común substrato indoeuropeo, probablemente 'O Alto', 'O Elevado', 'O Forte', sinalan a presenza dun deus da fronteira entre a vida e a morte do pasado pagán, precedente do San Pedro cristián:
Aristóteles afirma que as columnas que hoxe chamamos de Heracles, antes de recibir este nome tiñan o de Columnas de Briareo. Pero cando Heracles purificou a terra e o mar, converténdose no benfeitor indiscutido da humanidade, na súa honra, deixaron de conceder importancia á memoria de Briareo e deron ás columnas o nome de Heracles (Claudio Eliano, Historias curiosas, V, 3)
Petroglifo escandinavo con barca ancorada esperando a carga das almas. Está acompañada de soles baixando e das psicopompas Pléiades (Tanums Härad och Socken tab. 20, fig 62)
Pero a memoria de Briareo é tamén a memoria do Fogar de Breogán. H. d'Arbois de Jubainville ilustrounos que a Illa, ou Illas, dos Mortos correspóndense coas "Illas Marabillosas" que a dramaturxia dos neotéroi fixo proliferar, e que a literatura grega (Hes. Op. 167 ss; Cypr. 32; Stesich. 8SLG), situaba no Océano Galáctico ou Mar Céltico, alén dos finisterres atlánticos da Gallaecia, ou das illas Británicas. Fala Jubainville dun relato tomado por Plutarco dun autor descoñecido, e de Procopio, que escribiu no s. VI, no que se di que o país dos mortos é a parte occidental de Gran Bretaña "á que un muro infranqueable separa das rexións orientais da dita illa". Esta lenda conta que sobre as costas setentrionais da Galia existe unha poboación de mariños na que o traballo consiste en conducir ós mortos desde o continente cara a parte de Bretaña que constitúe a súa derradeira morada. O murmurio dunha voz misteriosa esperta eses mariñeiros no medio da noite; daquela, estes levántanse, diríxense cara a costa e alí atopan uns navíos, que non lles pertencen, cheos de homes invisibles, de xeito que o seu peso afunde as naves exactamente ata o punto no que é posible facelo sen mandalas a pique. Despois de subir a bordo, os mariñeiros chegan ás costas de Bretaña, segundo unha versión, cun golpe de remo; e, segundo outra, no termo dunha hora (aínda que cando realizan esa viaxe nos seus propios barcos, mesmo axudándose coas velas, o dito traxecto dura polo menos un día e unha noite). En canto chegan á ribeira, os seus invisibles pasaxeiros desembarcan; e daquela vese como os navíos descargados se levantan por enriba das olas e se oe a voz dun personaxe invisible que proclama os nomes dos recén chegados que viñeron a aumentar o número de habitantes do país dos mortos [unha curiosa semellanza ó acontecido ós romanos no paso do río Limia].
Un golpe de remo ou, como moito, unha hora de navegación, abondan para facer a viaxe nocturna que transporta ós mortos desde o continente galo ata a súa derradeira morada. En efecto, durante a noite, unha lei misteriosa reduce as longas distancias que separan durante o día os dominios da vida e da morte. É a mesma lei que, nunha noite clara, lle permitiu a Ith avistar as costas de Irlanda, morada dos vivos, desde o alto da Torre de Breogán, sita no país dos mortos. Ese fenómeno produciuse en inverno, porque o inverno é unha especie de noite; o inverno como a noite, elimina as barreiras que se interpoñen entre as rexións da morte e as da vida; como a noite, o inverno crea a aparencia da morte; suprime, por dicilo dalgún xeito, o temible abismo que as leis da natureza levantaron entre a vida e a morte. Así se explica que, durante unha fermosa noite de inverno e desde o alto da Torre de Breogán, na illa dos mortos, Ith vira perfilarse ante el, no horizonte, as costas de Irlanda" (El Ciclo Mitológico Irlandés y la Mitología Celta. H. d'Arbois de Jubainville,1996).
Diversos tipos de ara-estela de Donón (Esquerda: Colmenero - Dereita: Pena)
Precisamente este señor da illa dos mortos é BREOGÁN ou BREOGÓN que reaparece nunha estela de Donón co epíteto: BERO-BRIEGO<E>CO, formado por BERO *uperos, 'alto', 'elevado' e por BRIEGO + sufixo celta <E>CO, e, de novo, na forma BRIAGA, o seu doblete en 1150 no Leabhar Ghabhála Érenn. Este deus BRIEGOCO, ou BRIEGOECO, 'da Alta Casa', é un deus dos mortos ó que os librados da morte adican aras con forma de estela no Facho de Donón (Hío, Pontevedra) e é, sen dúbida, a pagán versión galaica, e orixinal, do mesmo BREOGÁN analizado por Jubainville, recreado na Idade Media polos monxes escribas de Terriglas. Correspóndese co deus cornudo que por recibir as almas dos defuntos no Alén se representa cos brazos abertos no seu santuario Alonieco, "dos Allóns" en Lourizán, epigrafiado en sendas aras coas solares cruces gamadas que os nazis aldraxaron. Leva o significativo epíteto de VESTIO, 'hospedeiro', ing. GUEST, alem. GAST, 'hospede', 'hospedeiro'. E soubo manter o seu carácter na amable figura chamada en Irlanda BRIUGÚ. O termo que designa ó hospedeiro irlandés BRIUGÚ [radical *BRI] ten a súa correspondencia exacta na India védica (Losada Badía), onde se chama briugú ó lume do fogar encendido ritualmente sobre unha esvástica de madeira en aninovo. E aínda que a BRIUGÚ, como se laia Mac Eoin, non se lle ten atopado unha etimoloxía certa (e que Vendryes excluiu, quizais prematuramente), a relación de BRIUGÚ coa raíz Bri, 'alto', 'elevado', 'montaña' (cf. os nosos montes de Brión e de Breamo), indica que se debería ter en conta, pois Brí, xen. Breg, ac. Brig, tería no irlandés e nas linguas indoeuropeas moitos paralelos, como no alt. al. Burg (cf. comparativamente Burgo), derivadas dun radical ie *Brgh, expresivo a un tempo da idea de altura e forza, aplicable tanto ás torres míticas da illa do mundo de ultratumba no que crían os celtas que habitaban os finisterres atlánticos europeos (a Torre de Breogán, ou de Hércules, ou a torre de Conann) como convinte a BRIAREO: o VESTIO, o BRIUGÚ, o 'hospedeiro', por excelencia dos celtas, o gardián e porteiro da apacible Cidade Celeste (semellante á Xerusalén Celeste cristián), virtudes sintetizadas no epíteto BEROBREO, 'señor da Alta Casa' [dos mortos], do santuario de Donón. As vellas rutas comerciais de navegación espallaron as ideas de ultratumba dos celtoatlánticos polo mundo clásico que as recombinou creando os seus propios temas, e a Alta Casa correspondeuse coa Torre de Cronos na illa dos Benaventurados.
Julio Mangas e Domingo Plácido (eds) (T.H.A. II A 326-327) sinalan o camiño polo que en versións posteriores a Píndaro (THA II A 57, 326) se intensificarían, humanizados, aspectos negativos destes xigantes, asociados agora ós monstros oceánicos matados por Hércules nas súas aventuras, e sinalan como tamén Platón, tería botado man das "figuras colosales confinadas no Extremo Occidente, reunidas na Gerioneida de Estesícoro" para confeccionar con elas a súa historia da Atlántida [cf. La Península Ibérica de Homero a Platón], a súa historia da asemblea divina que decide a sorte de Gerión (Stesich. 14SLG) [...] ou o relato das casas de ouro da Illa das Hespérides, "acaso precedente de la arquitectura a base de metales preciosos de la ciudad de la isla Atlántida […]" e a mesma creación na proximidade do Estreito de Xibraltar dun "Basileus, palabra que aplicada probablemente a Gerión, personaje uno y múltiple, le asimila a los injustos reyes occidentales de Isócrates y de la Atlántida platónica". Por este camiño, segundo o Filipo de Isócrates, Heracles erguería as Columnas Heracleas tras derrotar uns reis nefandos. Estes reis (ecos do señor da vermella illa dos mortos, Erutria ou Eritrea) que agora se pintan negativos, pasarían a ter o seu dominio na África do NW. e na Europa Atlántica, (Isoc. 5. 112). BREOGÁN sería un deles.
"El cataclismo de la Atlántida es el intento de dar fin a muchos mitos arcaicos heredados en relación con el Extremo Occidente: El "río Océano" ni siquiera es nombrado, Heracles y sus hazañas en Occidente son silenciados, Cádiz borra Eritrea o Tarteso. Pero muy especialmente Platón cerrará, de manera harto espectacular, el ciclo de proliferación de islas en el Extremo Occidental que Estacio atribuía a los neóteroi o poetas posteriores a Homero y que el racionalismo jonio empezó a poner coto con la rotunda negación de Eritrea por parte de Hecat. 26 (THA 22). Para ello Platón debió hipertrofiar el modelo de la feliz "isla occidental", residencia de ingentes démones hasta hacerla bicontinental, imaginando a la vez una mítica Atenas y destruyendo al final ambas creaciones" (Julio Mangas- Domingo Plácido, eds, T.H.A. II A 326-327).
Sostemos que, alleas ás especulacións dos filósofos, as ancestrais crenzas dos nosos marabillosos finisterres do arco atlántico europeo tiveron ampla atracción e difusión ó longo de milleiros de anos, sempre no contexto das teorías continuistas ou acumulativas no que se inscribe o noso concepto de celticidade. Nesta liña, non nos pode sorprender que na praia de A Lanzada apareza unha cantimplora micénica, datable no 1500 a.C., nin que en Pedornes, Oia, Pontevedra, apareza nunha grande rocha o típico petroglifo atlántico da Nave Solar asociada a cuadrúpedos (e ó disco solar en posición solsticial, representado nunha rocha contigua, descuberto por Alexandre Pérez Vigo e Enrique Saavedra Martínez), como no resto dos petroglifos escandinavos, nin que a nave responda a un modelo de papiro cunha tipoloxía exipcia do segundo milenio a.C (Alonso Romero). O mesmo Alonso Romero, que estudiou o barco, recolle como xa se invitaba ó defunto a emprender, de morto, este camiño de peregrinación atlántico (que, de vivo, quizais fixera como comerciante), nunha inscrición da mastaba de Akhetep, en Saqqara, necrópole principal da cidade de Menfis, á beira do Nilo, en uso desde a primeira dinastía arredor do 3100 a. C.; a inscripción, datase no 2400 a. C. (Museo do Louvre), e é polo tanto catrocentos anos anterior ó modelo de barco representado con fidelidade en Pedornes:
"Camiñade polos fermosos camiños de Occidente por onde andan os protexidos na casa do Gran Deus"
III.- A ESTRUTURA CÓSMICA INDOEUROPEA E A SÚA EXPLICACIÓN MÍTICA
O sol dá tres pasos no ceo. Por iso os celtas, e os avós dos celtas que fixeron New Grange, represéntano con un trisquel, ocasionalmente rematado por tres pés. Sobe. Declina tralos finisterres atlánticos. Retorna polo Outro Lado. E alegrámonos ó velo "resucitar" de novo. O Sol nace e morre no transcurso dun día. E nace e morre tamén no transcurso dun ano. As doce horas do día e as doce horas da noite correspóndense tamén cos doce meses do ano. A súa enorme potencia fíxoo asociarse a un fecundo xabaril, a un león e, circunvalando o orbe tripartito desde o amencer ata o mediodía, desde o mediodía ata o ocaso, e desde o ocaso ata o orto, a un touro.
Falamos do *Tarvos, que, perdendo entre os celtas o natural sentido de touro solar, manteríoo na idea do Tarvostregaranus, na súa orixe 'touro dos tres pasos no ceo'. Isto dedúcese dos textos védicos "tarvos tribhih kraman-nos". Foi unha etimoloxía popular galorromana a que asociou, logo, a voz, corrupta xa, a tres limícolas ou garzas, Trigaranus; a tres cornos, Trikeratos, e aínda a tres cabezas, Tricefalos, ou a unha tríada clásica, Apolo / Mercurio / Cernunnos.
No primeiro paso o apolíneo e brillante Sol ascende ata o mediodía ou ata o solsticio de verán. No segundo paso, o mercurial, vespertino, decadente e psicopompo Sol descende ós Finisterres atlánticos cada día, e no solsticio de inverno cada ano, ata a súa posta, para tomar a barca funeraria. Pero, no terceiro paso, o Sol faise infernal e cornudo, convertíndose no deus dos mortos, a quen corresponden os epítetos de Briareo / Berobreo / Vestio / Cernuno... para descender ó reino da morte. Vai cara a súa morada, a onde os vivos non o poden seguir, brindando ós mortos unha promesa de resurrección co cíclico amencer.
No Rig Veda, Indra, o deus guerreiro, ten un amigo, Vishnú (o Sol), o 'deus de longos pasos' que, mediante a tripartición do Orbe, prepara o terreo definindo o famoso Orbe Tripartito. Este é o campo operativo da loita final e da vitoria do deus Indra contra Vrtra (deus do caos), da luz contra as tebras, da vida contra a morte. "O home que glorifica a Vishnú percorre dous dos pasos dados por ese deus; pero non pode segui-lo no terceiro, e nin aínda os paxaros están en condicións de alcanzar o termo daquel" (RV, s XVI, 6). Santos e divinos misterios exprésanse na relixión celta, non funcionalmente ou trifuncionalmente, ó xeito dos estruturados panteóns grecorromanos. Os que parecen deuses só son epítetos temáticos que van adxectivando certas propiedades. Xa fora referíndose ás augas termais como en Bormanus, 'burbulleante', etc., ou xa para resaltar aspectos fundamentais da divindade, como en Maponus, 'o mociño', en Toutiorix, 'o Rey da Tribu', en Rhiannon, 'gran Raíña', en Moritasgus, 'vido polo mar'. E así funciona todo o sistema, indicado con epítetos temáticos ou especializados. Aspectos solares ou claras virtudes e categorías divinas como en Grannos, 'o Granate' ou en Bellenos, 'o brillante'. Outras veces os epítetos aluden a psicopompos aspectos, propios de lugares de peregrinación e de santuarios (San Andrés de Teixido ou o monte de Donón, etc.), como en Anderio, 'O Andador', en Setanta, 'O Camiñante', en Oghmios, 'O do Camiño', en Vero Briego<e>co, 'O da Elevada Fortaleza ou 'O do Elevado Castro', en Vestio, 'O Hospedeiro': un coherente sistema doutrinal, un corpus dogmático e teolóxico case comparable ó sistema da Igrexa Católica que, evidentemente, perpetúa moitos elementos do substrato anterior.
IV. - A PEGADA DE HÉRCULES NA FIBELA DE BRAGANZA
No 10º traballo de Hércules, o heroe da Vía Láctea toma o caldeiro ou barca de ouro do Sol no finisterre atlántico (episodio do Faro de Brigantia, a mencionada Torre de Hércules) e vai ir roubar as vacas á illa do Sol, Erutria, "A Vermella", vai matar o can pastor Orto, irmán do can Cerbeiro, vai matar ó pastor do rebaño da Vía Láctea, Euritión, a quen pertencía o tricéfalo can, e vai matar tamén ó dono das vacas, o xigante Gerión (representado na arte grega co vultus e iconografía similar á que a interpretatio clásica lle deu a Briareo). Sempre seguindo o curso do Sol, de Oriente a Occidente. Isto cadra coa etnoloxía do Camiño de peregrinación de Santiago [e co camiño de peregrinación de Santo André], escrito na Vía Láctea. E represéntase no arco da fíbela. O tema principal é o dun Oghmios-Hércules reinterpretado polo artista como un heroe solar celta, ocupado en adquirir a maza e a pel do león de Nemea, co que está a loitar.
Hai representacións secundarias do Can Cerbeiro [aquí bicéfalo] co seu lombo de serpes, do Can Orto [aquí cunha soa cabeza], oposto ó león, e do Xabaril de Calidón. E representación, pars pro toto, das ondas do Océano no que o heroe tomou prestado o caldeiro de Helios para navegar ata a Illa Vermella. Estamos diante dunha peza realizada posiblemente por un artista de formación helenística do s. III a.C. ¿É un encargo a un artista grego por parte dun príncipe galaico ou luso, ou un encargo dun príncipe galaico ou luso a un artista local coñecedor da escultura clásica? En canto á súa procedencia, sábese pouco. Mercouna, quizais a un expoliador local, Fernando de Saxonia Coburgo no s. XIX, consorte da raíña María II de Portugal e, finalmente, tras moitas vicisitudes, no 1940 subástase en Chicago onde é mercada por un particular que a cede ó Museo Británico, ata que este a adquira máis tarde por case 1.200.000 libras esterlinas.
Fibela galaico-lusitana de Braganza co tema dos Traballos de Hércules, traducidos a formas e linguaxe célticas, actualmente no Museo Británico (foto do Museo).
"Tras usar inutilmente o seu arco e as súas frechas, e logo de fracasar no seu intento de atordar ó león de Nemea cun garrote de olivo que arrancou da terra, Hércules probou sen fortuna coa súa espada de bronce". Non sería improbable que, lonxe de terse quebrado polo paso do tempo, a rachada espada que esgrime o heroe nesta fibela de Braganza, estea así de maneira intencionada. Porque o autor, obedecendo ó propio programa iconográfico, praxiteliano, ben puido querer sinalar con isto a inutilidade da arma (unha espada de bronce no mito) esgrimida polo espido heroe ante a impenetrable pel da invulnerable fera. Mais, contra este argumento, o scutato exhibe no ombreiro dereito a pegada dunha desprendida soldadura: ¿corresponde á folla da espada ou á pegada da alxaba coas frechas?
Todo na execución técnica é clásico. Tamén é clásico o tema de Hércules. Pero a figura do heroe, as súas armas defensivas e ofensivas e os detalles simbólico-decorativos son celtas. E celta é tamén o xeito, pars pro toto, de definir as escenas con detalles. Por conseguinte, ó situarse polo lugar do achado e do contexto etnolóxico nun ambiente cultural galaico-lusitano totalmente celta, procedería dun lugar próximo ós castros galaicos onde se teñen achado bronces votivos de Hércules con atributos similares. O protagonista represéntase como un heroe celta scutato. A vaina da espada é lateniana, similar ás vainas ou fundas de daga do Támese como Bern Elms, ou Wansworth, conservadas no Museo Británico, e datan a execución da escena no s. III a C. É probable que proceda dun túmulo espoliado da Idade de Ferro. Estes túmulos terían hoxe desaparecido totalmente, vítimas da demoledora piqueta dos buscadores de tesouros, "do ouro dos mouros" (Pena Graña, 2002). Un arqueólogo definiu a violación de túmulos como "The second oldest profession in the world", e o Códex Calixtinus, unha guía para peregrinos do s. XII, encadraba estas ideas no apartado da minería, o que facía que o saqueo deste "ouro dos mouros", das riquezas dos axuares funerarios en toda a Europa Atlántica, estivese regulado pola coroa e se fixese en réxime de concesión. Trátase dunha longa tradición violatoria que, de outra forma, prosigue nos nosos días. Documéntanse ben estes feitos polos preitos promovidos no s. XVII por Vázquez de Orxás, quen, logo de conseguir unha real cédula de Felipe III para abrir 5.000 túmulos, loitaba, curiosamente, contra os espoliadores furtivos. Buscábanse as pertenzas e tesouros duns seres míticos do folclore celta, habitantes de debaixo do chan, chamados "mouros" (e, por confusión cos invasores muslimes, tamén "sarracenos", "gacis sarracenicis"). Porque é un feito que os príncipes galaicos e lusitanos, como o resto dos príncipes celtoatlánticos, soterrábanse en túmulos, "alio laco maior ubi iacet effigiem hominis scupta in petra" (tamén desapareceron os túmulos ós que pertencen as estelas do SW que ilustran os antecedentes destes usos funerarios celtoatlánticos de verdadeiro sabor micénico).
Diodoro de Sicilia describe o piaculum (ritual) das honras fúnebres, celebrado sobre un destes túmulos:
"el cadáver de Viriato fue honrado magníficamente y con espléndidos funerales; hicieron combatir sobre su túmulo doscientas parejas de gladiadores".
Son estes os túmulos ós que pertenceran as estatuas dos "guerreiros galaicos", que, como sucedeu coas precedentes estelas do Suroeste, chegaron a nós fóra de contexto, reselados con inscricións latinas realizadas 400 ou 500 anos despois de que estas estatuas fosen labradas. Excepcionalmente destes túmulos conservouse algunha peza áurea que por algún motivo se salvou de ser fundida. É o caso do forro do cinto de guerreiro galaico do Museo do Castelo de San Antón (A Coruña), e, segundo pensamos, o caso dalgúns torques con motivos de parrulos (Laureano F. Carballo). E este sería seguramente o caso tamén desta fibela de Braganza, ilustrativa do luxo co que vivían e se enterraban os príncipes celtogalaicos e lusitanos, refinados e nobres cabaleiros, sempre en contacto e interaccionando máis do que se pensa co mundo clásico grecorromano. Príncipes que procuran dalgún xeito, quizais para afianzarse eles e a súa linaxe no poder, identificarse cos heroes míticos, ora da Iliada como Coronero [CORONERO CAMALI DOMUS], ora neste caso da mitoloxía, con Hércules, seguindo unha pauta que, curiosamente se repetirá nos ss. XIII-XIV no ethos funerario que nos chega de reis e de grandes cabaleiros de Galicia e Portugal a través das escenas de caza dos seus sepulcros. Do ethos cabaleiresco transmitido tamén a través de crónicas cheas de referencias clásicas.
V. - A REPRESENTACIÓN SEPULCRAL DA CACERÍA HEROICA EN GALICIA E PORTUGAL NO S. XIV, É UNHA CASUALIDADE?
O feito é o seguinte: en Galicia e en Portugal existen no s. XIV unha serie de sepulcros con escenas de caza que constitúen un fenómeno de renacemento único na Europa do seu tempo. En ningunha outra parte (en sepulcros) se imitan os temas da caza salvaxe reiterados nos sarcófagos grecorromanos con escenas de cacerías heroicas. Por que aquí si? Cremos que nestas terras limítrofes co océano, neste fin do mundo con santuarios de peregrinación (coñecidos hoxe pola etnoarqueoloxía nos finisterres), pervivían, e dalgún xeito aínda perviven, cultos ligados a un deus-heroe solar antigo, Briareo / Berobreo / Breogán..., asimilado polos gregos e romanos ó Hércules clásico e substituidos logo por santos cristiáns, sobre todo por Santiago. Precisamente, o feito de ser terras que limitan co Atlántico é o que as convertería nunha especie de fondo de saco onde as vellas tradicións, os antigos cultos, se manterían moito máis que noutras zonas.
A moda medieval de facerse aparecer como un heroe cazador ó xeito dos textos clásicos e imitando ó gran heroe por excelencia, Hércules, e a outros heroes antigos (Ulises, etc.), xorde en Portugal coa figura do rei Don Dinís, quen só, no medio do bosque, enfróntase a un gran oso que tiña aterrorizada a rexión. Diríase que é Deus quen pon esta dura proba ó rei a imaxe de Ártemis, enfadada con Eneo, na aventura do xabaril de Calidón (Apolodoro, Libro I, 65-71). Cando se topa coa fera e esta ataca ó rei, poñéndose enriba del, milagrosamente (invoca a San Luís do que é familiar e devota a súa esposa, a "Santa Rainha") logra cravarlle un puñal, matándoo. Logo, ó seu regreso, atópase cun campesiño tristeiro, porque un oficial real rouboulle o gando, polo que Don Dinís, chegado ó seu campamento, axustiza inmediatamente ó oficial, de maneira que xa temos fixados varios mitos: o do rei heroe gran cazador, o do rei protector dos campesiños (o rei campesiño) e o do rei xusticeiro, ademais de subliñar que a súa esposa é Santa. No seu sepulcro aparecerá a escena do oso enriba do rei nun dos soportes do sarcófago e, o que é máis importante, a partir desta crónica e do seu sepulcro non haberá rei portugués que non quede definido, antes de nada, como un gran cazador.
Fernán Sanches, fillo de Don Dinís, será o primeiro que se faga enterrar nun sarcófago con escenas de caza ó xeito antigo (orixinario de Santarêm, hoxe está no Museu do Carmo en Lisboa). Aquí aparece de dous xeitos: alanceando ó xabaril, como os emperadores romanos, e portando no puño un ave de presa (mestre de falcoaría), seguindo a moda que impuxo en Europa o emperador Federico II Hohenstaufen (1194-1250), rei de Sicilia, rei de Chipre e de Xerusalén, rei dos Romanos, rei de Alemaña e Sacro Romano Emperador, quen sería autor dun famoso libro en varios volumes, de gran influencia na arte e nos costumes nobiliarios, titulado De arte venandi cum avibus. Segue esta mesma liña o sepulcro do cabaleiro Gomes Martins Silvestre en Monsaraz, así como os do conde de Barcelos e a súa esposa Branca de Sousa (ou a súa compañeira Teresa Anes de Toledo) en San Joãu de Tarouca (o dela, hoxe, no Museu de Lamego) e o do cabaleiro Vasco Estevez Gatuz en Estremoz. Finalmente, culmina este proceso no espectacular sepulcro de Fernán Pérez de Andrade en Betanzos (Galicia), no que as escenas de caza copian dun xeito moi próximo, tanto en determinados lances como no estilo barroco xeral, modelos romanos do Baixo Imperio, probablemente franceses.
E no medio de todo isto tampouco podemos esquecernos da Crónica do Infante Don Joãu, na que aparece matando heroicamente un oso e un xabaril, esencial para a súa conquista da coroa portuguesa: sería rei de 1384 a 1433 e está documentada a súa amizade con Fernán Pérez de Andrade. Non esquezamos que o irmán deste, Nuño Freyre, era o titor (e, á súa vez, mestre da orde de Christus en Portugal) do Infante Don Joãu e probablemente autor da crónica antedita, de sabor, evidentemente, propagandístico, cun obxectivo político claro. Don Joãu, ademais, xa rei, sería autor do Livro dá Montaria, orixinal desaparecido do que quedan copias manuscritas do seu texto. En resumo, por unhas ou outras razóns, reis, príncipes e grandes cabaleiros de Galicia e Portugal entre fins do s. XIII e finais do s. XIV levaron ás súas crónicas e ós seus sepulcros a idea de que eran heroes ó xeito antigo, isto é, ó xeito de ser capaces de vencer grandes feras salvaxes. Buscaban a fama e o poder, o recoñecemento social para eles e a súa liñaxe: procuraban, probablemente, parecerse ó heroe máis grande de todos os tempos, o dos vellos mitos: Hércules. Quizais, porque aquí, nos finisterres galaicos, aínda quedaba algo dos antigos cultos a un Briareo / Berobreo / Breogán / Hércules...
VI. - PRESENTE CRISTIÁN E PASADO PAGÁN DESTAS CRENZAS
Foi Ith, fillo de BREOGÁN, o irmán de Bile, de Fuad e de BREAGA o primeiro en albiscar a verde Irlanda. Tamén foi o tío de Mil Espáine, o epónimo dos milesios, dos mozos galegos que procedentes da "Terra dos Mortos" conquistaron Irlanda. Son ecos dun feito real demostrado pola moderna xenética (Sykes, 2006). En Galicia, como se evidencia en Santo André de Teixido, En Santo André de Hío e en moitos outros santuarios, como Santa Marta de Ribarteme, cando alguén se salva milagrosamente dunha morte anunciada ou supera un perigo extremo, visita o santuario do santo protector, mesmo amortallado e dentro do ataúde que deixa como ex voto no templo. Hoxe desapareceron todos os cadaleitos da igrexa de Teixido, non porque non se sigan traendo, senon polo horror á morte que senten algúns cregos. Sería lóxico pensar, sen saír desta tradición cultural, que (fronte ó Paraíso Terrenal das Cíes, onde se atopa a que está considerada a mellor e máis fermosa praia do mundo) todas as aras de Donón, ergueitas fronte ás illas, nun santuario de peregrinación ó Alén, foran ofrendadas na procura de saúde ou para agradecer unha curación "ó Deus Lar da Elevada Cidade Fortificada (a cidade ou castro celeste), "DEO L/ARI B/EROB/REO/ ARAM/ PO [SVIT] P[RO] S[ALUTE], polos que, por estar aínda vivos, non foron ó Alén. Ofrecer aras-estela sería precedente da costume dos cadaleitos que chega ata nós. Iso explicaría a forma de estela funeraria, e aínda outros elementos que poderían considerarse precursores dos petos de ánimas.
Por outra parte, a existencia de aras votivas na Gallaecia de época galaicorromana é abondosa a pesar do moito que falta por facer no terreo arqueolóxico. Así, por exemplo, Augusto, fomentando (logo de conquistar Gallaecia) os cultos locais atlánticos amplamente coñecidos na Antigüidade e difundidos polo Mediterráneo, propiciouse a aureola do ancestral deus Solar dos finisterres galaicos a través das chamadas"aras Sestianas", levantadas na súa honra por L. Sestio nunha península fronte ó océano, que hoxe aínda descoñecemos (Plinio, IV, 111; Ptolomeo, II, 6,3).
A Casa de Don
"Quédate aquí, San Andrés / que de vivos ou de mortos / todos te virán a ver"
A illa verde e florida dos Ben Aventurados, coa súa brisa mariña e a súa celestial música; o luminoso paraíso pagán que agarda ós habitantes dos finisterres atlánticos, e, como contrapunto o ardente Tártaro (o subterráneo inferno platónico ou cristián), idea celta aquela e clásica esta, converxerían, segundo se pensa, en Hesíodo, que tanto nos fala do louro Radamante e da chaira Elusión, batida -como as costas galegas- polos ventos do Noroeste, postrema morada dos reis que foron e dos heroes gregos. Sosten Jubainville, a quen seguimos aquí, que na segunda Olímpica de Píndaro, obra composta lembrando unha vitoria nos xogos olímpicos do ano 476 a.C., "a chaira Elusión confúndese coas Illas dos Todopoderosos ou dos Benaventurados para formar unha única Illa onde se atopa a fortaleza de Cronos, asociado a Radamante".
Na cosmogonía irlandesa, moi similar á galega, as referencias claras ó Sidh, "Alén" ou "Outro Mundo", como país dos mortos concéntranse arredor da figura de Don e da súa morada Tech nDuinn, 'a Casa de Don': a Casa que daría nome ó monte do seu santuario, O FACHO DE DONÓN. Os métricos Dinsenchas, como tamén o defende Del Henar, citando The Metrical Dinsenchas de GWYNN, que estudan os topónimos irlandeses con etimoloxías populares, recollen como Don, previndo a Irlanda de pragas, pide que o seu corpo se sepulte nunha illa fronte á Costa. Quizais non moi distinta da albiscada desde o Facho de Donón. Para Tenreiro Bermúdez (2003) a concepción do Alén como unha illa mantense nunha serie de tradicións. En Somerset contábase que existía preto do canal de Bristol unha invisible illa que só ás veces podía ser ollada polos seres humanos; similares tradicións atópanse tamén nalgunhas zonas da costa de Gales (Briggs, 1989). Así mesmo, Procopio (Guerras godas, XIII, XX, 45-49) recolle unha tradición bretona do s. VI pola que nunha zona da costa xuntábanse pola noite as ánimas e obrigaban ós pescadores a que as levasen nunha nave a unha illa (Brittia) onde chegaban con inusitada rapidez (Alonso Romero, 1991)". Recolle Tenreiro Bermúdez que Sebillot sinala a conservación no folklore bretón "dunha curiosa versión desta crenza na que as ánimas navegan nunha barca ó inferno por un mar situado no subsolo". Situada agora fronte a un santuario na costa de Galicia onde, pro salute, dedicarían os supervivintes numerosas aras-estela ó deus Berobreo Lar, a pagán versión da Casa de Don manteríase no presente cristián de Galicia fronte ó facho que leva o seu nome, Donón. Esta casa atoparíase previsiblemente sobre unha bretemosa illa, nas Illas Cíes, ou na Illa de Onceta, a onde marchan aínda hoxe a Santa Compaña. Tenreiro Bermúdez recolle como Pokorny describe unha procesión de ánimas similar ó exército do Sidh navegando á súa illa, nun texto irlandés do s. VII ("revolvendo o mar ata que brila sanguinolento/ sobre o claro mar vén embarcado un exército/ que ensina ó país a destreza do remo/ despois vogan cara a pedra relucente/ da que ascenden as melodías centuplicadas./ A canción que o exército canta/ non soa tristeira nin esmorece / alámpase en centos de coros, /o que a escoita líbrase da vellez e da morte". Pola súa banda, Alonso Romero complementa a navegación a Onceta da Santa Compaña con outras lendas e tradicións das almas dos afogados perdidos no mar, índose ás illas (como á mencionada Onceta -Pontevedra- ou á Pena das Ánimas, preto do Castelo de San Antón -A Coruña-), concibidas estas illas como fogares das almas dos finados. Pero quen é hoxe o herdeiro de Don? San Andrés de Teixido, previsiblemente.
No concello de Cangas do Morrazo (Pontevedra), na aldea de Donón, no alto do Facho, monte moi dominante sobre o mar, sito no extremo occidental da Península do Morrazo, con espectaculares panorámicas sobre as illas Cíes e a illa de Ons, foron descubertas no seu santuario, un inusitado número de aras-estela (datables no Baixo Imperio), incrementadas en máis dun cento nunha recente campaña polo arqueólogo José Suárez Otero. Son aras de insólita invención, con moi particulares variacións, todas ou case todas, colocadas moi avanzado xa o s. IV despois de Cristo nun santuario pagán dunha Galicia oficialmente cristián.
DEUS LAR DE ALTA E FORTIFICADA CIDADE
O Conde de Quirós (1978) xa intuíu de maneira pioneira e augural o sentido funerario do santuario de Donón. Segundo o conta Meyer no relato do s. VII do Lebor Gabála Érenn, VIII, 442 (Velasco, 1996, 284) Donn (nome do deus), Damach (cualificativo do deus, 'rico en hóspedes') é un galego fillo de Mil de Hispania, un líder da expedición milesia desde Brigantia, que, vítima dos meigallos dos Túatha De Danann, "as trebas, 'tribos', da Deusa Danu", antes de chegar a Irlanda no transcurso da última invasión, morre no mar afogado co seu irmán e vintecatro compañeiros. Como o seu equivalente galego, Santo André, (patrón curiosamente de Hío), Donn, antes de expirar, profetizou: "á miña casa habedes de vir todos despois da vosa morte". E, tras pronunciar unhas palabras antes de morrer, "o meu pobo bendicirame para sempre" (Velasco, 1996, 284), foi tumulado por vontade expresa nunha illa por el escollida fronte á costa de Irlanda. E di a antiga tradición que as súas dunas (e quizais as da nosa praia e lagoa de Doniños, que entre as barcas de pedra de Santa Comba e de San Cristovo, puido contar cunha terceira, coa súa cidade asulagada, e os seus topónimos, Valvarde, Barca de Arriba e Barca de Abaixo), lembrándoo, reciben hoxe o nome de Thigi Duinn, 'as Casas de Don'.
Os métricos Dindshenchas (IV, 311) (ex Velasco, ibid.) tamén atribúen ó irmán de Donn, Amairgen, o bardo galego que aplacara a treboada cunha cantiga desfacendo os meigallos dos Túatha De Danann, unhas decisivas palabras pronunciadas no funeral: "deixade que o seu corpo sexa levado a unha alta pena [que por el se chama Tech nDuínn] e o seu pobo deberá ir a ese lugar". "Por iso […] as almas dos pecadores visitan a casa de Donn antes de ir ó inferno e dan a súa bendición antes de partir a alma de Donn, mentres as almas dos xustos ou dos penitentes contemplan o lugar desde lonxe e non se extravían".
Don sintetiza moi probablemente o xermolo de antigas crenzas dos nosos antepasados que no proceso de hibridación celtocristián se focalizarían en Galicia e nos finisterres Atlánticos, e sobre todo nas costas de Pontevedra e da Coruña, acadando importancia nos santuarios da Barca, Donón, Lourizán, ou Santo André de Teixido, con difusión de cultos a San Pedro (probablemente o Lar Ceciegaeco, 'Chosco'), a San Cristovo, a San Roque, a San Román e aínda a San Xosé (de Arimatea).
Con este material, Rodríguez Colmenero, eludindo desenvolvementos comparatistas relacionados con crenzas celtas, nas súas consideracións "Sobre o nome da divindade venerada en Donón" atinou: "[…] Bero e Breo son bocablos independentes, aínda que complementarios […] En consecuencia, podemos establecer definitivamente a versión completa e unitaria do nome da divinidade baixo a expresión en dativo de singular "DEO LARI BERO BREO". Que traducimos nós sen dificultade: 'Ó Deus Lar', DEO LARI, 'da Alta', 'da Moi Alta', BERO (verba que, singificando elevación, está presente no monte de Brión -A Graña- ou en "verruga"), probablemente *u[p]er-os, 'moi alta', cf. Ver-ius, posiblemente Ber-us, Ber-isus, Ber-isamo), 'Muralla da Cidade', BREO (probablemente*bre[g]os cf., Coelio-briga, Lanio-briga, Blaniobri[g]a, por comparación posiblemente Bero-bri[g]a, e antropónimos de prestixio, similares a Bero-Breo: Vero-brio ou Vero-blio, se cadra etimolóxicamente 'Alta-Cidadela' ou 'Alto Castro', entendendo que en 'Deus Lar', o elemento determinante, Lar, refírese a un receptor e condutor dos mortos, o propio Don a través do seu cualificativo Bero Breo. Don é un psicopompo como o noso San Pedro, porteiro ou pescador de almas, e a alta cidade fortificada, que lle sirve de epíteto, representa a idea celtoatlántica do seu Paraíso, en versión pagán, coas súas dúas portas, equivalente en clave cristián á Xerusalén Celeste. Ofrecidas por vivos, previsiblemente salvados da traxedia, en pago dunha inesperada salvación, dunha morte segura, ó Bero Breo Lar, deus da Alta Cidadela dos Mortos (epíteto similar a Vestio de ie *Gast, *Guest, 'Hospedeiro' que, cos brazos abertos como no santuario Alonieco de Lourizán, recibe as aras-estela de Donón.
Aras na costa de Galicia, ó outro lado do Outro Lado, aras extraxurisdiccionais, fóra do dominium e do alcance das Insulae Deorum, aras de Don e do seu particular Domo "Tech nDuínn", Donón. Son aras-estela funerarias dedicadas na costa ó Don da *Uper-os, 'Elevada', Brig-os, 'Casa' ou 'Castro', fronte ás súas illas. Son ofrendas feitas polos vivos, mariñeiros ou enfermos que non puideron, e saben que non poden, entrar aínda. Por terlles preservado da morte o LAR VERO BRIEGO<E>CO, 'da alta Casa', o deus psicopompo e LAR CECIEGAECO, 'dos cegos', a versión pagán de San Pedro chosco, casualmente barqueiro, e coma Don, casual pescador de almas. Precisamente o motivo da pesca das almas dos afogados (recollido aínda no s. XVI pola pintura flamenca para ilustrar as guerras de relixión) está representado nos petroglifos escandinavos e ten a súa equivalente na etnografía galega nos chamados "homes mariños", manténdose aínda nunha das máis populares cancións galegas.
Todo o ambiente etnográfico das Illas Afortunadas e Insulae Deorum, 'dos deuses' está condicionado ata hoxe pola presenza do celta Caronte galego que coas chaves na man agarda á porta da súa Casa a chegada da pasaxe fantasmal. O LAR BERO/ BREO ou BRIEGO<E>CO", antecedente de BREOGÁN, responde a este perfil, manténdose esta crenza viva até hoxe na tradición oral e literaria de Galicia. "Ai Pepiño, adios!/, ai Pepiño, adios!/, ai Pepiño por Dios non te vaias!/ quédate con nós!, quédate con nós!/, non te vaias afogar á praia!/, como nos pasou a nós / havos de pasar a vós". Son os afogados ou 'homes mariños' os que falan, como o fixo notar Alonso Romero, quen recolleu tamén a crenza mariñeira de que as almas dos que se perden no mar vanse á illa Onceta. Nas illas Cíes, na illa de Ons e en San Andrés de Teixido, existe aínda o Paraíso Celta luminoso do pasado pagán, a Casa de Don rica en hóspedes. Aquí, no presente cristián, nos finisterres de Galicia, a sutil Xeografía Sagrada do celta imaxinario popular galego albisca desde esgrevios cantís o porto seguro e bendito do Alén e mantén preparadas para partir cada noite as nosas barcas de pedra ateigadas de almas.
VII. - CONCLUSIÓNS
1) As Columnas de Hércules chamáronse antes «de Briareo», significando o paso a un mundo de outra cultura. Os gregos, que navegaban polas costas atlánticas desde tempo inmemorial, atravesaron esas columnas e substituíron un deus atlántico importante, polo seu Hércules, un heroe mediterráneo con funcións de deus solar, que imita metaforicamente nos seus 12 traballos a evolución do Sol ó longo do ano e o mesmo camiño marcado pola Vía Láctea ó longo da noite, un deus pretendidamente máis moderno. Paralelamente reescribiron o pasado mítico de Briareo converténdoo nun hecatónquiro, un xigante de cen brazos e cincuenta cabezas, fillo de Urano e Gea.
2) Os textos clásicos falan dun Camiño de Hércules ou Camiño Heracleo, de peregrinación, polo que se conclúe sen dúbida que ese nome suplanta, o mesmo que nas célebres columnas, a un Camiño anterior de Briareo.
3) Existe no Facho de Donón (Hío, Pontevedra), fronte ás illas Cíes, un santuario de peregrinación parcialmente escavado que contén nun reducido espacio máis de 200 aras votivas, pro salute, en forma de estelas funerarias consagradas a un deus Berobreo. Consideramos con base etnolóxica, lingüística e arqueolóxica que Briareo e Berobreo son facianas dun gran deus único celta. E Briareo/Berobreo está na base da creación da historia de Breogán (o deus do Alén, de Galicia), contida no Libro das Invasións. Non por casualidade os recentes descubrimentos xenéticos (v. The Blood of the Isles de Bryan Sykes) demostran que a poboación actual de Irlanda e das Illas Británicas descende da galega.
4) Claramente, o ancestral camiño de peregrinación ós finisterres galaicos, isto é, ó Fin do Mundo, foi para os antigos, a viaxe ó lugar onde morre o Sol e se embarca para as Illas dos Benaventurados, a viaxe tralo ronsel solar que algún día terían que facer as súas ánimas. O Camiño de Briareo / Berobreo / Breogán / Hércules... do pasado pagán non se perdeu no tempo e continuouse no mundo cristián co Camiño de Santiago, un santo que, ligado á Vía Láctea, cumpre tamén as funcións dun antigo deus solar. E mesmo nos seus avatares (batalla de Clavixo) semella imitar o ethos heroico do espíritu ancestral.
5) Neste contexto inscribimos a extraordinaria peza de orfebrería chamada Fibela de Braganza do Museo Británico, considerando que debe circunscribirse ó ambito cultural galaico-lusitano no que foi achada, posto que, sendo clásica no tema (os traballos de Hércules, algo non dito ata agora) e na execución (estilo helenístico), mantén elementos formais e concepcións estilísticas propias do ámbito cultural celta: casco, escudo, espada lateniana, elementos ornamentais...
6) Do mesmo xeito, establecemos a relación entre a pegada destas crenzas nun deus solar, ligado ó Alén, e un feito chamativo que ocorreu no s. XIV en Galicia e Portugal: a construción de sepulcros con escenas de caza heroica á maneira dos sarcófagos do mundo antigo.
7) Consideramos, por último, como reacción á empobrecida arqueoloxía galega de xestión de circunstancias, a necesidade de deseñar un planeamento estratéxico arqueoetnolóxico galego, que priorice os estudos e escavacións naqueles lugares susceptibles de seren santuarios de peregrinación: cabos, puntas e promontorios con vistas á posta do Sol sobre a inmensidade do océano (se hai unhas illas por medio, mellor). E que se priorice o estudio arqueolóxico do mobiliario, do inmobiliario e do inmaterial dos roteiros que conducen ata os santuarios. Porque se o resultado é o previsible, axiña poderiamos deseñar con máis fundamento o mapa das peregrinacións antigas ós finisterres de Galicia e, dese xeito, entender mellor as crenzas ancestrais de boa parte de Europa. Este planeamento daría sentido amplo e fondo, en definitiva, ó gran fenómeno histórico do Camiño de Santiago e á etnoxénese da propia Europa, que non é nova. Sería tamén de grande axuda para dotar de contidos á Cidade da Cultura en Compostela, co apoio de Bruxelas. Nin que dicir ten que, dun plan semellante, de tanta transcendencia, non só caberían beneficios culturais, senón tamén económicos, por outra parte tan necesarios para Galicia".
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: CÁNTABROASTURES
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: CÁNTABROASTURES
Caro El Pater ¿LO ponemos o no lo ponemos?
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: CÁNTABROASTURES
"Y pues que tantas y tan sobradas prendas, sin par en la patrística hispana, no le alcanzan al caro El Pater, empero, según parece, ni en lo que le Celtasuda de La Religión -cousas crougintoudadigas- ni en lo que le Celtasudar podria de la Historia Antigua y aún atlántica o TRI VIAL, le querríamos Crougintoudadigo y su paredros, si nos lo concede la Paternidad, de su caridad, no como soberbios y sabichosos sino como humildes servidores de la ciencia decente uw , pues que no hay indecencia con ciencia, votar un cabo".
Didaco
"Y pues que tantas y tan sobradas prendas, sin par en la patrística hispana, no le alcanzan al caro El Pater, empero, según parece, ni en lo que le Celtasuda de La Religión -cousas crougintoudadigas- ni en lo que le Celtasudar podria de la Historia Antigua y aún atlántica o TRI VIAL, le querríamos Crougintoudadigo y su paredros, si nos lo concede la Paternidad, de su caridad, no como soberbios y sabichosos sino como humildes servidores de la ciencia decente, pues que no hay indecencia con ciencia, votar un cabo".
Non empeesça et valla
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: CÁNTABROASTURES
ubi PIXI
Tanto nos tiene quien nos las traigan, si la soldadesca, o el cartero. Bienvenidas sean
DIXI
Tanto nos tiene quien nos las traiga, si la soldadesca, o el cartero. Bienvenidas sean
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: CÁNTABROASTURES
crougintoudadigo09 de abr. 2008Biblioteca: CÁNTABROASTURES
Aclaración
Se lo jura por la Estigia Crougintoudadigo, caro Silverius.
Salud y Gloria Circumscipio, no les tema, vd., que no le vienen muy armados.
A los todos los druidas, intervinientes con todo nuestro afecto
Salud, Gloria y buenas noches.
crougintoudadigo10 de abr. 2008Biblioteca: A letra “c” en posición invertida “)” , presente na epigrafía de Gallaecia dende o seculo I dC ata o século IV dC, nin significa castellu
crougintoudadigo10 de abr. 2008Biblioteca: A letra “c” en posición invertida “)” , presente na epigrafía de Gallaecia dende o seculo I dC ata o século IV dC, nin significa castellu
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
[1]Nigrianus Nigrini AL ex Ercoriobre (CIL II 2711); Tridia Modesti F. Seurra Transm. Exs ) Serante. (Arch. Port. 29 (1930-31) p. 58 in G. PEREIRA MENAUT. “Los Castella y las Comunidades de Gallaecia”. Zephyrus, XXXIV-XXXV, 1982,) – [...] enus ex ) as […](Eph. Epigr. VIII, p. 413. Clunia); Festus Lovesi F. Interamnicus ex ) Loucioelo. (In GÓMEZ MORENO. Cat. Mon. León, p. 59. Cacabelos), etc.
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
(9) C.I.L. II, 2.476
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
Con cierto silencio culpable de los intervinientes la realidad institucional atlántica gallega, de compararse con el tratamiento recibido por el ámbito Celtibérico, resultaría un poquillo agraviada o tal vez considerada solo de manera marginal o tangencial a no ser por los remarcables papeles de Amancio ISLA FREZ (15) .Este ambiente lo sintetiza la exposición de Arturo RUÍZ (16) [1998:91-102] quien encabeza su trabajo diciendo:
“LA ARISTOCRACIA IBÉRICA es producto de un largo proceso cuya base se remonta en la Península Ibérica al menos al segundo milenio […]”
Sólo Francisco Javier LOMAS en “Vigencia de un modelo Historiográfico. De las sociedades gentilicias en el Norte peninsular a las primeras formaciones feudales” visitando cosas por nosotros ampliamente expuestas ya en los años 1991 y 1992se ocupa del caso gallego al referirse al Parochiale Suevorum [103-19] diciendo:
“Si del movimiento priscilianista volvemos nuestros ojos al Parochiale Sueuum (sic) observamos cómo el Cristianismo, allí expresado mediante las sedes episcopales (en número de 13) y las parroquias que le son adscritas, es una realidad rural, no urbana [-como sucedía, añadimos nosotros, en todos los países o reinos celtoatlánticos-]. Ciudades seguras allí nombradas son Bracara Augusta, Conimbriga, Lucus Augusti, Asturica Augusta, Legio, Bergidum Flauium; das demás (sedes o parroquias) hacen referencia a realidades sociales indígenas ya conocidas por nosotros a través de la documentación altoimperial (es el caso de Equesis, Pannonias, Tongobria, Cauarcos, Bibalos, Gueurros, Pesicos, Pestemarcos, Coporos, Celticos) o asiento de grandes propiedades (Curmiano, Uilla Gomedei; Cantabriano, Carisiano, Marciliana, por ejemplo) amén de 25 pagí [110]”.
Continuando LOMAS en buena sintonía con nuestra ideas de los años 1991 y 1992:
“Dos realidades sociales, y por ende económicas, distintas hubo. ¿Es necesario enfatizar esta consideración? Una viviendo al norte de la cordillera, la otra al sur. Esta sujeta a los influjos del modelo cultural y político romano vehiculados a través de la principal arteria de comunicación […]. La eminentemente septentrional vivió a lo largo de la época romana con unos lazos políticos con Roma que no son bien conocidos. La rareza (17) cuando no la carencia de documentación impide pronunciarse, siquiera por aproximación, sobre la naturaleza, y sobre todo profundidad de los vínculos políticos mantenidos con Roma a través de los órganos pertinentes. Todo parece sin embargo, que Roma nunca llegó a tener el pleno control de tales territorios, si bien es cierto que al menos determinadas áreas estaban más en contacto con Roma que otras [111]”.
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
Y si no quieres, carísimo FQS que sean celtas los guerreros eses, pues borrale, a ese guerrero de arriba el Celtiati y arreglao. ¿NO Crees? Mira que escribir CELTIATI, escrito con letras que meten medo - bueno FQS, borrarás el celtiati al guerrero ese, si te apetece, pero te lo veo dificil, que le quites lo celta al guerrero que no te van a dejar los cancerberos esos del Museo Arqueoloxico provincial de Ourense (que non se andan con gaitas con sus cosas) ¿Salud y Gloria, caros del provincial!
FQS, si ellos, los guerreros de la edad del hierro, - y aún los que en el Bajo imperio se quisieron apropiar de un guerrero calcolítico o de la primerísima edad del bronce, se quieren llamar celtas, en vez de celtasudos, déjalos, hombre, que se llamen como quieran. Déjalos descansar en paz.
Que manía le tenéis a lo celta.
Pero resulta que la cosa de la datación pasa por lo celta.
Se os lo dice, como primicia del mundo mundial caros druidas nuestro paredros, aprovechando que el FQS ya no nos lee que se nos fue a leer a los Madrider.
De todas maneras no hagan mucho caso de lo que decimos hasta que lo vean pubicado en los Madrider II, por cierto, le voy a poner los títulos del los Madrider I a ver si les suena algo, esta tarde.
Pues bien, dice crougintoudadigo que nos ilustró con una imagen el docto doctor Francisco Calo Lourido, tan buen arqueólogo como entendido en la cosa celta - forma parte del grupo celtasudo gallego, con el ilustre Felipe Arias, el no menos ilustre de la Peña (caro compañero de promoción) y cierta no diré ilustre, sino ilustrisima y cara parternidad, y que da gloria verlos a todos juntos en hemeroteca, se se nos vienen como la cofradia del Señor de los Anillos-.
Retomando el hilo, nos ilustraba el caro Paco Calo, con una de esas estatuas, de arte romano provincial segun creía él, y sus amigos en su afan por amoldar la realidad al deseo, hasta que apareció este entronizatorio artículo, y se convocó de urgencia el Madrider I -con la urgencia no fuimos invitados por descuido- de un colaboracionista romano, no diré un guerrero celtogalaico.
Miró primero el epígrafe nuestro caro paredros que llevaba la fotografía esa [po saber si, el colaboracionista ese era galico, o era lusitano (como estaba Cantado y aún venia de Canto) ¿Pues que no venía de un museo portugués ?. Bien, todo correcto, all korret, OK., era cosa de de cultura castrexa, de lo que hablaba el libro del doctor Calo de cuyo nombre no quiero acordarme y cosa de cultura castrexa, y de romanización la foto esa.
Miró luego la foto. Era un pastiche, el pié era una basa reciente. El cuerpo era el hierático cuerpo de un guerrero galaico.
Pero la cabeza..... AAAAhhh!!! les dice Crougintoudadigo que nuestro caro paredros no pudo quitar la vista de la cabeza esa.
Pues que la cabeza era de otro guerrero, había sido encastrada. Bien se veía que la cabeza esa era mucho, mucho, mucho, más moderna que el guerrero.
E que peixe e ese, rapaz? , les dice Crougintoudadigo que le dijo a su caro paredros el Andrés Pena, cuando lo vio irse no a los Madrider, sino los Navarro y a los Megaw.
Aquella cabeza tenia la sonrisa esa del Chesire Cat, y las orejas esas de Mickey Mouse. Era una cabeza de estilo latenian... no anterior al siglo III a. C.
Por eso mi caro paredros -y no es por enredar- , les contó la cosa esa de los repintes de las estatuas....
Y mas que les contaría. Pero tengo que trabajar.
Salud y Gloria a sus caridades todas.
Recuerden, nuestras ciencias son especulativas, y como las verdades de hoy son las mentiras del mañana, no tienen por que creerse nada de lo que - sed non obscura per obscuriora- les decimos. La verdad solo la sabe Dios. Luego Dios existe.
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
hasta que apareció este entronizatorio artículo, y se convocó de urgencia el Madrider I
Dixi
hasta que apareció este artículo de los sayos decorados, y se convocó -sin duda de forma independiente- de urgencia el Madrider I. Conviniéndose que eran príncipes y que no era estatuaria romana, y que llevaban os saios (camisa falda) decorados
non empeesça et valla
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
En realidad se le convienen nuestras paredrias, caro señor, que aunque los que trabajamos nos podamos equivocar alguna vez, pues que lo nuestro es, a Dios gracias, ciencia especulativa y revisable, tenemos toda una eternidad por delante para tener razón.
est DIXI
En realidad se le convienen nuestras paredrias, caro señor, que aunque los que trabajamos nos podamos equivocar alguna vez, o muchas veces, de buena fe, pues que lo nuestro es, a Dios gracias, ciencia especulativa y revisable, siempre tendremos el consuelo de que nos queda toda una eternidad por delante para tener razón.
non empeesça et valla
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
Escribe aquí (borra esto).
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
"Pero, caros Druidas, “lo anteriormente expuesto sobre la reorganización de las civitates y de los núcleos de población” non é aceptable, e falacia metodolóxica, porque o signo“)” non sómentes desapareceu do rexistro epigráfico en toda a dominación romana, senon que como o empregaban ainda no século IV ou V, e ainda nos que sabían ler xa non se entendia o seu singificado, este se lle colocaba explícito diante, “ex” ou “de hoc”. Co que o signo, [e dí Crougintoudadigo entrementéndose para os que non anden maniobrando na cociña, sponte súa, có aceite e os espárragos, ou se vaian e veñan có cántaro a fonte] ven a signifiar exactamente o que hoxe significa na lingoaxe matematica, “de” ou “pertencete a”
est PIXI
Pero, caros Druidas, “lo anteriormente expuesto sobre la reorganización de las civitates y de los núcleos de población” non é aceptable, e falacia metodolóxica, porque o signo“)” non sómentes NON desapareceu do rexistro epigráfico en toda a dominación romana, senon que como o empregaban ainda no século IV ou V, e ainda nos que sabían ler xa non se entendia o seu singificado, ocasionalmente ao colocar nun epígrafe baixoimperial o signo "C" en posición emborcada, se lle colocaba tamen explícito diante o seu significado, “ex” ou “de hoc”.
Co que o signo, [e dí Crougintoudadigo entrementéndose para os que non anden maniobrando na cociña, sponte súa, có aceite e os espárragos, ou se vaian e veñan có cántaro a fonte] ven a signifiar exactamente o que hoxe significa na lingoaxe matematica, “de” ou “pertencete a”
PIXI ET DIXI
O outro, as idas e vindas do cántaro, son ganas de enredar. Primeiro o Lusitano e agora o C envorcado. E sin telo pensado remato cun pareado.
Crougintoudadigo, Saude e Gloria
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
"Pero, caros Druidas, “lo anteriormente expuesto sobre la reorganización de las civitates y de los núcleos de población” non é aceptable, e falacia metodolóxica, porque o signo“)” non sómentes desapareceu do rexistro epigráfico en toda a dominación romana, senon que como o empregaban ainda no século IV ou V, e ainda nos que sabían ler xa non se entendia o seu singificado, este se lle colocaba explícito diante, “ex” ou “de hoc”. Co que o signo, [e dí Crougintoudadigo entrementéndose para os que non anden maniobrando na cociña, sponte súa, có aceite e os espárragos, ou se vaian e veñan có cántaro a fonte] ven a signifiar exactamente o que hoxe significa na lingoaxe matematica, “de” ou “pertencete a”
est PIXI
Pero, caros Druidas, “lo anteriormente expuesto sobre la reorganización de las civitates y de los núcleos de población” non é aceptable, e falacia metodolóxica, porque o signo“)” non sómentes NON desapareceu do rexistro epigráfico en toda a dominación romana, senon que como o empregaban ainda no século IV ou V, e ainda nos que sabían ler xa non se entendia o seu singificado, ocasionalmente ao colocar nun epígrafe baixoimperial o signo "C" en posición emborcada, se lle colocaba tamen explícito diante o seu significado, “ex” ou “de hoc”.
Co que o signo, [e dí Crougintoudadigo entrementéndose para os que non anden maniobrando na cociña, sponte súa, có aceite e os espárragos, ou se vaian e veñan có cántaro a fonte] ven a signifiar exactamente o que hoxe significa na lingoaxe matematica, “de” ou “pertencete a”
PIXI ET DIXI
O outro, as idas e vindas do cántaro, son ganas de enredar. Primeiro o Lusitano e agora o C envorcado. E sin telo pensado remato cun pareado.
Crougintoudadigo, Saude e Gloria
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: Guerreiros Galaicos con saios decorados
http://www.andrepena.org/publicacions/trebas-gallaecia-celta.pdf
crougintoudadigo11 de abr. 2008Biblioteca: A letra “c” en posición invertida “)” , presente na epigrafía de Gallaecia dende o seculo I dC ata o século IV dC, nin significa castellu
"Haiga" caros Matugénica Pax
Y luego, como queda espacio pongo estotro:
En outras publicacións (Pena 1991:,1992; 1.993: 1995:167-72) amosei como se artellaba a realidade institucional dun castro, como este era o eixo dun territorio demarcado de mediana dimensión (inferior en tamaño as actuais parroquias) e que todo ese conxunto constituía no Nw a casa (domus) dun señor (dominus) que extendía a sua ‘soberanía doméstica; dominio ou xurisdicción non so ao territorio económico acoutado por marcos de pedra (termini) -como o que aparece na marxen dun río en Vilar de Perdices “Ter(minus) ripau Puac” sinalando a beira do mesmo que pertencía aos Puac(os?) en Montealegre, Portugal -comprensivo de terras de laboura, prados, montes, augas correntes, e bosques, e, tamén, do recinto fortificado, ben defendido por foxos e terraplenos, única forma de hábitat coñecida pola arqueoloxía no TP á chegada dos románs, que comprendía non só casas e instalacións intra muros, senón tamén aos seus habitantes: “domestici” e gado maior e menor.
De todas maneras doctora Canto, dice Crougintoudadigo que, nuestro doctoral paredros le agradece mucho, y muy en lo que vale por venir de vd. su doctoral opinion. Y Jesús entre los doctores. Amén.
Salud y Gloria caros y cara.
Perdónenos cara Canto, a nuestras paredrías, que no es por enredar, ni por contradecir la doctrina consagrada. Sino porque las verdades de hoy son mentiras de mañana
Hay 765 comentarios.
página anterior 1 ... 3 4 5 6 7 ...16 página siguiente