LIMIAR
Complemento e síntese de diversos traballos elaborados por nós entre 1991 e 1996, así como do que realizamos en 1997 có título de notas Notas sobre la Organización Institucional Celta en los Territorios Políticos Autónomos (Trebas) de la Antigua Gallaecia e pubricado en 1999 nas Actas do 1º Congreso de Estudios Celtas, traballos dos que retomaremos aquí elementos relativos a mobiliario e inmobiliario institucional, a presente exposición é debedora dos inestimables consellos dados polos profesores José María LUZÓN NOGUÉ, Martín ALMAGRO GORBEA, Fernando ALONSO ROMERO, Luis MONTEAGUDO GARCÍA, Eulogio LOSADA BADÍA, Raquel CASAL GARCÍA, Fernando ACUÑA CASTROVIEJO e Josefa REY CASTIÑEIRAS.

Nos traballos de campo contamos ca axuda de Ignacio GARCÍA NOVÁS e de Alberto LÓPEZ FERNÁNDEZ, autores das fotografías que figuran neste escrito, cuia froitífera colaboración permitíu comprobar, sobre o terreno, a realidade factográfica dos diplomas.

Dende o comenzo das investigacións, dirixiron as búsquedas os citados profesores José María LUZÓN e Luis MONTEAGUDO, aos que cedo se uniría Fernando ALONSO ROMERO, quen nas visitas a capelas, romarías e camiños de peregrinacións, realizadas en compañía de Alfredo ERIAS MARTÍNEZ por toda Galicia e polo norte de Portugal, amplióu o alcance das autopsias ou visións dos nosos traballos de campo.

As ilustracións, seguindo as nosas indicacións, son de Jose Ramón FERNÁNDEZ VILLARES e de Eva MERLÁN BOLLAÍN (preparadas estas últimas para a obra Narón, unha Historia Ilustrada na Terra de Trasancos, utilizando investigación, secuenciación, escenas e textos históricos básicamente realizados por nós e adaptados logo polo pedadogo FILGUEIRA LÓPEZ, quen no seu prólogo da sobredita Historia Ilustrada, sen dúbida por descuido, non fixo referencia ao noso traballo).

Na área lingüística, agradecemos en particular as súas orientacións ao profesor arqueolingüista Luis MONTEAGUDO GARCÍA e aos profesores Juan José MORALEJO ÁLVAREZ e Eulogio LOSADA BADÍA.

Dende hai máis de once anos, baixo a nosa dirección, estase a desenvolver no Concello de Narón un estudio interdisciplinar e total de longa duración, do que xa levamos editados dous volumes e diversos artigos aparecidos en actas de congresos ou en revistas, como tamén publicáronse nese concello, en diferentes soportes, materiales didácticos. O traballo primeiramente realizado, que vai do Neolítico ata o século XII, ocúpase dunha comarca históricamente conformada na extremadela noroccidental da Galicia chamada Terra de Trasancos. O estudio en cuestión permitíu xa decantar na época medieval unha serie de institucións, procedentes da Idade do Ferro, matriz dunha sólida estructura de estirpe celta, rica e complexa, recoñecible con todo o seu vigor ao longo da Idade Media, que constitúe a máis senlleira sinal identitaria de Galicia.

Esta aparente novidade, non queremos ladealo, abríu grande fenda no debate galego de 1992, no bretemoso e agotado discurso interno do momento sobre a protohistoria e a historia de Gallaecia antiga, capaz de fundamentar o inexplicable equívoco de referir a unha suposta exclusiva forma de hábitat, o castro, a particularidade dunha cultura, cando esta forma de hábitat non é unha característica privativa da sobredita área xeográfica nin na xeografía nin na diacronía histórica da Península Ibérica, como tampouco constitúe unha particularidade con respecto a vastísimas áreas culturáis de Europa: sinaladamente, o NW hispánico refléctase perfectamente no ámeto da Europa Atlántica coñecido baixo o epígrafe de celta.

O noso Medioevo, no que a as institucións atinxe, semellaba xenar dun orixinal tratamento de ácido nítrico institucional onde, partindo da nada, unha desarticulada terra galega de ninguén tería sido estructurada pola monarquía astur: ésta última enchería o suposto ermo organizativo do país con institucións vellas e enxebres que, mália seren verdadeiros fósiles vivintes, coma os foros, presentábanse sistemáticamente coma novedades importadas de Francia no século XIII e debedoras da alquimia monástica dos monxes brancos.

Visitaremos de novo unha materia que semellaba hai oito anos unha impostura, mais hoxe xenan con forza novas lineas interpretativas dun número significado de investigadores galegos, estando a medrar nos nosos tempos entre os arqueologos o número de seguidores destas correntes (hainos encubertos, transversalizados e silandeiros), xurdindo – as actas de este Congreso Internacional son proba delo – novos vieiros e problemas novos sobre das cinzas e das secas raíces dun espellismo, utilísimo para as novas investigacións, chamado ¨Cultura Castrexa¨. O nivel científico no que se insire o actual amplo debate do Celtismo Galego fan que éste sexa difícil xa de cuestionar, e virando das costas dun Mediterráneo que non é hoxe noso, reintégrase Galicia, da man de novos investigadores, ao marco cultural que lle é realmente propio e que ela forxou: a Europa Atlántica.

ESQUEMA DO TRABALLO
En 1992, tras realizar o estudio dunha comarca Galega, a Terra de Trasancos (1), constatamos que o sistema organizativo territorial da Galicia Medieval, conservando fundamentáis rasgos prerromanos, derivaba directamente de arcaicas estructuras celtas. Aquela observación permitiu entón tirar un cadro modélico onde, ao longo de mil anos e máis, explicábanse tanto o tecido institucional da unidade básica galaica, a Terra ou Territorium (figura 1), como o funcionamento e a evolución diacrónica de mecanismos sociopolíticos e económicos de seu. Partindo hoxe da Idade Media e recurrindo a significativos mobiliarios e inmobiliarios arqueolóxicos, esta base organizativa xa aceptada con amplitude será obxeto de comentario no presente traballo.
Dempóis dunha introducción para bosquexar os cambios producidos nas principáis lineas interpretativas da actual corrente celtista, nos demoraremos no rexistro arqueolóxico institucional que, derivado de relacións establecidas entre os homes libres, os servos, o clero, o soberano, os nobres e a Terra (PENA 1991 (2), 1992 (3), 1995 (4)), procede dunha organización política de orixe indoeuropea presente en Galicia dende a Idade do Ferro ata a Idade Media, común tanto aos celtas insulares como aos continentáis do Atlántico, organización pola que según parece, seguindo os nosos pasos, empezan últimamente a interesarse outros autores, en particular Blanca GARCÍA FERNANDEZ-ALBALAT (5) e Rosa BRAÑAS (6).
Alcanzando logo un momento cronolóxico distante, compararemos ca base territorial a cuestión de etnoxénese institucional e política. Introduciremos na diacronía histórica conceptos homoxéneos entre sí da Idade do Ferro (Toudo ou Treba), galaicorromanos (Civitas, Populus, Respublica) e medieváis (Comissum, Mandatio, Terra ou Territorium). Mostrando cómo se mantén intacta e cómo pervive na Idade Media a dúplice función soberana, observaremos a permanencia funcional no espacio xuriscicional galego alén dun milenio de certo inmobiliario arqueolóxico institucional, contrastado esto na factografía, resultando así a raealidade de imposible manipulación, engado ou erro.
Rexeitando cara ás fontes clásicas as aprensións apriorísticas observadas as veces en certos estructuralistas, procuraremos ter aquí unha visión exclusivamente factográfica cando a validen outros rexistros. Partindo de sólida base arqueolóxica, en sinerxía cunha rica factografía, amosaremos a metodoloxía para captar a realidade política territorial, ca súa organización interna que, a un nivel elemental, se articula institucionalmente na Idade do Ferro en torno a diversos espacios xurisdiccionáis pechados, ben defendidos, demarcados, acoutados e indivisibles, os castros ou domi, centros de territorios económicos integrados nun territorio político máis amplo.
Entendido o castro non como topos arqueolóxico susceptible de taxidermia monumental para o excavador (7) e para as vitrinas dos museos, senón como a casa ou espacio xurisdiccional dun nobre (immerxido baixo a tutela do Principe nuha unidade maior: o Territorio Político) que cos seus vasalos, labregos, instalados e servos convive e se relaciona con otros nobres e casas nobres do Territorio, e, xa avanzada a dominación romana, abandonados os vellos modelos atlánticos de asentamento da Idade do Ferro, examinaremos a longuísima pervivencia de este modelo na villa galaico-romana, entendida (dun xeito análogo a como entendemos un pazo na Idade Moderna) esta, de novo, no encadeamento do discurso sobredito, nunca como o referente arqueolóxico dunha construcción con calefacción, e habitacións con mosaicos en torno ó patio, pertencente a un romano, un provincial ou un provinciano de solvencia recoñecida (a modo do actual rico ou novo rico que se fai un chalét con tódolos adiantos do momento), máis como o novo eixo do mesmo referente institucional, xurisdiccional, e do mesmo espacio que antes tiña o castro, reducindo ambos conceptos a un mesmo obxecto (castellum / villa = territorio económico autárquico, institucional e xurisdiccional demarcado) e matéria institucional, con fondos entramados de caracter teocrático e vasaláticos, moi complexa, que procedente dun tempo remoto existia plenamente desenvolvida na Idade do Ferro cunha cohesión e raigame tan forte e fonda que foi quen, non somentes de asumir os cambios póliticos sociais e económicos dos tempos, nos modelos de habitación, aseo personal das élites, ou da innovación tecnolóxica, máis tamen de fagocitar e adaptar mesmo unha nova relixión imposta polo Imperio: O cristianismo, a unha realidade e comenencia institucional de seu herdada do pasado , preservando deste modo, senón intacto ó menos recoñocible, a travérso da “romanidade”, da “xermanización” e ata as postimerias do século XII, un verdadeiro tesouro e legado institucional celta Atlántico .

Do artellamento interno das institucións sociopolíticas e administrativas ocuparémonos en segundo lugar, interesándonos especialmente polos contratos sinalagmáticos célticos ca pervivencia das súas cláusulas, polos vínculos verticáis de clientela ou dependencia e pola temporalidade dos mesmos.

Un terceiro bloque institucional a analizar fará fincapé nas institucións políticas, relixiosas, clientelares e administrativas da Treba derivadas do Oenach/Forum, insistindo na análise, dentro deste espacio sagrado polifuncional, dun inmobiliario arqueolóxico formado por altares (outeiros) de pedra en sinerxia co mobiliario arqueolóxico formado por machados votivos con escenas de sacrificios (8) realizados nos outeiros sinalados, relacionándose o rexistro arqueolóxico coa factografía que alude a ofrendas nestes altares de determinado gando maior e menor a certas divinidades ou fai referencia á celebración de rituales de demarcación e posesión de longa pervivencia no país.

En último lugar, utilizando como paradigma a comarca obxeto de estudio, a Terra de Trasancos, que engloba os municipios de Ferrol, Narón, Valdoviño, Neda e San Sadurniño, amosaremos o desenvolvemento en Galicia das institucións célticas, vendo cómo, nun proceso evolutivo interno e sen préstamos, van adaptándose éstas a as novas realidades aparecidas na Idade Media. Así, partindo do Oenach/Forum, estableceremos a xénese institucional dos foros galegos e o carácter dos ditos foros como “prestamos de uso vasalático” de estirpe celta prerromana, chegando a toda unha serie de conclusións e consecuencias fundamentáis por viren avaladas pola factografía.

INTRODUCCIÓN

¿UN CONCEPTO LINGÜÍSTICO?
O principal obxectivo do Iº Congreso Galego sobre a Cultura Celta celebrado en Ferrol (agosto 1997) pretendía examinar “uns pequenos detalles” (9): ¿Qué quere decir celta? ¿Quénes son celtas?, ¿Son celtas os Galaicos?

Algo antes do século V a. C. a verba celta foi utilizada pola literatura, a xeografía e a historiografía do mundo grego para defini-la periferia do mundo clásico.

Sen ter conta do que entenderan por ¨celta¨ os historiógrafos clásicos e sen falar das institucións nas que o observador antigo veía pereptiblemente a “etnicidade” destes pobos, o termo ¨celta¨, restrinxido a un concepto lingüístico exclusivo, de laboratorio ou gabinete, aplícase dende o século XIX a unha serie de linguas emparentadas a as que os indoeuropeístas, tras identificar e valorar certos aspectos, apoñen determinadas particularidades, falando por exemplo da desaparición do *p indoeuropeo en todas as linguas celtas por perda deste *p en situación inicial ou intervocálica e por modificación de este *p nos grupos consonánticos interiores, así como tamén falan dun “celta arcaico”, caracterizado entre outras cousas pola conservación do grupo indoeuropeo *kw, e do labiovelar indoeuropeo *kw, no que estarían o goidélico e o celtibérico, así como dun “celta evoluído” que transformaría o grupo *kw e o labiovelear *kw nun p, no que se encontrarían o lepóntico, o galo e o britónico.

Estas discusións son - ao menos tanto coma restrinxir aos modelos hallstáticos ou lateniáns os productos da taxidermia arqueolóxica celta - secundarios para o tipo de traballo que nos ocupa.

Non podemos estableceren o carácter céltico dunha cultura únicamente pola súa lingoa (André PENA GRAÑA 1991:124) (10).
Á imposibilidade de aunar les mots et les choses, a linguística coa arqueoloxía, salientada por C. Renfrew (11), xúnguese o feito de que a celticidade fende as suas raices no Neolítico e na Idade de Bronce, sen contar con que aplicado á Hispania Prerromana o concepto celticidade acumulativa exclúe criterios linguísticos rigoristas (12).
Os celtas responden básicamente a realidades institucionáis (André PENA GRAÑA 1991,1992) que, recoñecibles xa na Galicia da Idade do Ferro, chegarán aínda con vigor ata a Idade Media.

I UNHA ORGANIZACIÓN POLÍTICA INSTITUCIONAL DE BASE TERRITORIAL

A) TREBA E TERRITORIUM.

Intitulado “Estudos encol da Idade do Ferro no Noroeste da Península. As Tribus e a súa constitución Política”, o derradeiro grande estudio institucional da Arqueoloxía e Historia Antiga galega foi publicado no Seminario de Estudios Galegos por Florentino LÓPEZ CUEVILLAS e por Rui DE SERPA PINTO.

Anque sen decatarse totalmente de que as tribus estudiadas por eles se correspondían cos arciprestados medieváis, estes autores pioneiros sostiñan que no Noroeste, contrariamente ó que sucedéu no resto da Península, os Romanos deixaron subsistir as colectividadaes indíxenas. Ista particularidade fai que nos tratados dos xeógrafos Mela, Plinio e Tolomeo, posteriores á conquista, encontremos nomes e localizacións de tribus que, de modo fragmentario, nos restitúen un aspecto da facies política da Gallaecia prerromana (13).

Coincidentes co que hoxe veñen a seren as comarcas, os Territorios Políticos estaban delimitados por marcos, en xeral de pedra, cuio nome era coiras (14) en lingoa indíxena e termini en latín.

Estes marcos desplegan en ocasións un complexo inmobiliario arqueolóxico que mostra ora mesas ofertorias do Neolítico final, inzadas na súa superficie de petroglifos con “cazoletas” chamados nos documentos medieváis burgarios, ora túmulos do Neolítico(15) nomeados en latín medieval lacos anticos, lacunas, lacunellas (véxanse nos montes galegos os topónimos Lagoa, Lagoela, etc.), mamolas (16), arcas (17), armadas, etc., mesturándose sen dúbida dende a Idade do Bronce ata a Idade do Ferro con estelas funerarias as pedras fitas, petras fictas, segundo podemos velo nos diplomas (“laco maior[…] ubi iacet efigiem hominis sculpta in petra”) (18), ora mostra outeiros ou autarios (altares) (19) en pedra con petroglifos do Neolítico, do Bronce ou do Ferro (quer burgarios con cazoletas do Neolítico quer, cando na Idade do Ferro é rectangular o lacus do altar, burgarios cuadratos (21)).

Sinalaremos que existen outros tipos de fitos termináis (en parte xa tratados por FERRO COUSELO na sua tese “Petroglifos de Termino”): seixos brancos (22) (saxas albas), rochas naturais, penedos figurativos, cruces (23), inscripcións, das que temos polo menos un exemplo intencionado de aspecto cruciforme como a que pode verse nun epígrafe rupestre portugués (TERM[INUS] TREB[AE] OBILI[ANCORUM ?]) de O Rigueiral (Sanfins, Valpaços): (24)

Estes fitos eran probablemente colocados polo soberano ou polo que detentaba no seu nome a xurisdicción, mediante un ritual fundacional ao que alude a eaxpresión altomedieval “de succo mortuorum vel antiquorum”, esto é quizáis ¨de sulco dos mortos ou dos antigos¨, ou sexa “sulcadas (funcionalmente co arado) polos difuntos ou polos antigos”, indicándose así a antitüidade das villae – igual que Rómulo agarrado á rella do arado tirado or un boi e unha vaca brancos deslindara con sulco sagrado o pomoerium seguido pola súa banda de moinantes que o acompañan, así tamén en Galicia seguíase un ritual demarcatorio no que se sacrificaba un touro, ou sulcaba o señor con bois un circuito que demarcaba logo con fitos terminais de pedra feito este ao que cecais poderian aludir as ainda non ben comprendidas expresións altomedievais “de succo mortuorum vel antiquorum" esto é “de sulco dos mortos ou dos antigos,” que se empregan para indicar a grande antigüidade das villae, decindo que foran “sulcadas” (fundacionalmente có arado) “polos difuntos ou os antigos. Conocemos unha ceremonia similar na que co concurso dos señores, do pobo e dun escribán se paseaba pola área a demarcar un touro, poñendo por onde pasaba fitos terminais de pedra, logo o touro sacrificábase, e tras de cortarlle a cabeza co sangue que dela salía recorrian de novo o espacio demarcado verquendoa sobre os fitos que se acababan de colocar e esta costume conservábase ainda a mediados do século XVI como amosa un documento que recolle a demarcación da ferraría quiroguesa de Quintá do Reconco da Amieira (25), en 1566.” E de ser así esta ceremonia podería cecais estar representada nas escenas que figuran no chamado “carrito votivo” de Guimaraes en Galicia
O TERRITORIO POLÍTICO CELTOATLÁNTICO BERCE DA ACTUAL BISBARRA GALEGA
O Territorio Político chamado na Idade Media comissum, comitatum, terra ou territorium ten uns límites antigos e, dentro deles, uns usos e costumes xurisdiccionáis (26).
Na sua Historia Natural, sen nomear todolos Territorios Políticos, Plinio o Vello (27) sitúa no conventus lucense tralo rio Navia aos Albións, e xa na Mariña Lucense aos Cabarcos, aos Egovarros alcumados Namarinos e aos Adovos, mencionando tamén aos Arróns ou Arrotrebas que en outro lugar, cecáis tras de buscar en van por “AR” no censo de tribos do conventus lucense nun indíce alfabético do arquivo imperial, apón ao nome de Artabros cuia existencia nega él: ”manifesto erro, xa que pobo tal nunca houbo con este nome” (28). Esquece Plinio as trebas de Trasancos e a veciña treba dos Lapatiancos, que Tolomeo cita, silencia aos Besancos, aos Nemitos e aos Prucios, olvida tras éstes os Territorios Políticos dos Babegios, Montanos, Escutarios, Duvrianos e Bregantinos, máis cita aos veciños destes últimos, os Célticos chamados Supertamáricos - dos que no século XII tomaría Fernando Pérez de Traba o título de Conde de Trastamara-, os Nerios, os Cóporos, os Praestamáricos e os Cilenos.
Por outra parte Mela, entre os 22 populi dos Astures que según él poden enumerarse sen fastidio, cita únicamente aos Guigurros, aos Pesicos, aos Lancienses, aos Zoelas, aos Célticos e aos Lemavos, pero danos o censo completo, cecáis da época de Augusto, da poboación sometida ao pago de frumenta et pecuniae vectigales que comprendía 240.000 homes libres, esto é propietarios de gado e de terras, ou sexa tributarios. No conventus lucense, Mela enumera aos Celticos e aos Lemavos, sáltase do seu ficheiro 16 trebas de bárbaros e foscos nomes calculando non obstante o censo en 166000 homes libres, outro tanto fai co conventus dos brácaros onde de 24 trebas só menciona a máis dos Brácaros aos Bibalos, Coelernos galaicos (29) (para distinguirlos coma vé Untermann dos Colarnos da Lusitania central que cita máis abaixo) (30), esto é, ao meu modo de ver -sen contabilizarse os labregos dependentes co gado e as terras postas polos señores- homes libres, peregrini propietarios de gado e terras fundamento do estatus legal. Coñocemos tamén estas trebas ou tribos da Gallaecia fragmentariamente pola epigrafía (31) e xa perfectamente definidas e deslindadas polas fontes alto medievais (32).
Antes de encetar o problema da distribución xeográfica e amosala metodoloxía que se debe seguir para a súa correcta reducción xeografica pasamos a establecer o seu carácter institucional e adscripción cultural.
Este sistema de articulación territorial en unidades políticas demarcadas é celtico como amosa o feito de que o territorio político recibe no Nw o nome céltico de Treba que significa etimolóxicamente casa no conceto antes aludido de soberanía doméstica e relacións verticais de dependencia: a sucesión de Castros -domi- que configuran dentro dun Treba un “macroterritorio demarcado autarcico” unha sucesión de casas nobres ligadas verticalmente mediante relacións de clientela ao princeps do Treba) que debemos de traducir como Terra (33).
A Terra concebida políticamente como un espacio xurisdiccional de tamaño medio demarcado é unha comarca que vai a recibir durante a dominación romana os nomes de civitas/populus/respublica, termos que aluden a un mesmo obxecto institucional sendo unha falacia interpreta-lo paso dunha denominación a outra como un indicio de cambio estructural por mor da acción aculturizadora do Imperio pois como veremos van chegar a Idade Media con todo o seu armazón institucional procedente na Idade do Ferro intacto de man das Terrae ou Territoria conservando en moitos casos a sua denominación orixinal e, o que é máis importante, a súa estructura política e relixiosa.
O sistema de artellación en unidades políticas demarcadas que denominaremos TP (Territorio ou Territorios políticos) hai que dimensionalo no contexto dunha relixión (B. Albalat) lingoa (J. Untermann, J.J. Moralejo Álvarez, E. Losada Badía) e institucións (A. Pena) célticas sendo similar o dos outros pobos indoeuropeos.
Responden a un modelo ben coñecido e arcaico de sociedades moi xerarquizadas, cabaleirescas, provinte nun horizonte institucional lonxano recoñecible na primeira Idade do Bronce, que fende as suas raíces no Neolítico.
Este sistema ficaría residualmente conservado en estado fósil en areas xeográficas marxinais como o NW, As illas Britanicas e amplios espacios no continente.
Estas unidades territoriais funcionaban como estados (evidentemente non estados modernos mais si como os estados dunha casa nobre) por canto podemos illar nelas xerarquías políticas e relixiosas con funcións ben discriminadas e unha organización doméstica e cabaleiresca no asentamento que configura un “territorio económico demarcado autarquico” que chegará formalmente modificado (transposición do castro/domus “territorio económico demarcado autarquico” a villa “territorio económico demarcado autarquico” pazo e centro de recepción de rendas xurisdiccionais) pero intacto institucionalmente no NW ata o século XII, e por canto definimos nel un topos polinstitucional en campo aberto o Oenach/Forum, que cohesiona tódolos elementos políticos, xuridicos, económicos, sociais e relixiosos onde se revela o caracter de “estado” do TP Antes de fixar as características do Treba da Antiga Gallaecia conven que examinemos o funcionamento do TP no mundo céltico para estableceren os principais rasgos do seu carácter.
Conver examinar o funcionamento sócio-institucional interno do territótio político autónomo na Idade media para comprender o seu orixen e dimensionar a organización territorial célta que reflecten as fontes clásicas.

A ORGANIZACIÓN INSTITUCIONAL CELTOATLÁNTICA. A BISBARRA, "TERRA", "TREBA", COMO FUNDAMENTO DO ARTELLAMENTO POLÍTICO E INSTITUCIONAL DE GALICIA: O CASO GALEGO

En 1992 demostramos que a base política (34) e institucional da Galicia Altomedieval (outra danza é que a ignorásen ata ese momento os medievalistas galegos) e ata as postrimeirías do século XII, os territoria ou terrae se corresponden con eso que impropiamente os anticuarios chaman étnicos (35) si se fala delas na Idade do Ferro, ou civitates/populi/respublica (36)

ANTECEDENTES ATLÁNTICOS:

1-O CASO IRLANDES

En Irlanda a illa encontrabase fragmentada en TP. Un rei (rí) exercía a soberanía dentro do Territorio Político (T.P.) chamado Túath. O rei chamabase ri-Túath e baseaba o seu poder a sona da súa clientela cenel reclutada entre os cabaleiros terratenentes.
Estos cabaleiros eran señores de “casas” nobres (fine) que estenden a súa soberanía doméstica sobre parentes e clientes bo-aire, homes libres propietarios, de bois e terras e am-bue literalmente “sen bois” os que puñan vacas e aos que entregaban campos de cultivo perfectamente demarcados (nunha especie de “prestamo de uso vasalático” a cambio de rendas e asistencia de militar de infantería mentras eles servían o seu rei a cabalo.
O concepto de familia e parentesco antigo irlandés é complicado (gelfine, derbfine, iarfine, indfine), máis a “familia certa” derbfine non ultrapasa alén do abó na línea directa e colateralmente ao sexto grao (primos segundos) (=Camali Ulpini F. Celtius F. Viseu.). O clan familiar toma as súas decisións colectivamente máis sempre hai neles un cabeza nobiliar que os cohesiona xunto a un sucesor ou herdeiro deste posto (tanaiste) tanto nas familias nobles como na realeza (H. HUBERT 1932:436-437 (37) nomeandose 'Tanistry' este sistema de sucesión (38).

Ao xefe da fine correspondelle exercer a xurisdicción plena sobre o seu dominio “estado” ou “casa” e o mando militar.

Estos nobles vivían en Castros chamados rath ou duns. O nobre sirve sempre o rei do Túath a cabalo aistido polos seus clientes a pé como sucede en todo o mundo céltico.

O Territorio Político: Túath e o seu rí, contaban cunha clientela de mozos en idade militar chamados fianna, confrarías de xóvenes solteiros, baixo mando de xóvenes nobres (maic rig, fillos de reis), de entre 14 e 20 anos de idade que facían nunha parte do ano función de policía de fonteira e exército permanente o tempo que con outra situabanse fora da lei o pasaren as fronteiras (fer tar crich, un home tralo Territorio) do reino (similares aos descritos para o NO -lusitanos- por Diodoro (5, 3, 4, 6, 7), por mor de varias circunstancias entre as que estaba o exercer o direito de vinganza (Crith/Gablach 72) dos homicidios (39) e mortes de homes do seu Túath polos doutro territorio; asemade cometían roubos aos inimigos do Túath facendose de paso cunha dote para as suas mulleres ou un peculio personal. Tiñan o lobo -como cecais amose o caldeiro de Gundestrup de factura celta (Mc. Cone. 1987; 112-4)- como animal totémico.

Estas bandas son similares a outras que coñecemos no mundo indoeuropeu- céltico, xermánico, latino, grego [...] e caracterizabánse por unha vida marcial, aventureira e licenciosa que ten un paralelo nos xóvenes errantes que rexistra DUBY (George DUBY 1977: Chap. VII) na franza medieval, e na Galicia pode servir de exemplo o caso que CONTA LÓPEZ FERREIRO (40) de Sisnando Galiariz.

As correirías destos mozos cesaban trala adquisición de propiedades por herdanza trala morte dun pai ou ao obter un “prestamo de uso vasalático” -unha especie de pequeno “feudo” ou dote territorial- o instalarse na clientela dunha “casa” nobre pasando do fian a integrarse na sociedade do Túath.

O carácter sacral desta monarquía xa foi abondo establecido por numerosos autores [nota de 31 de xaneiro de 2006 muchos de los cuales se citaban entonces en 1993-1995 por primera vez el la literatura celtogalaica] (DILLON 1947; MC. CONE 1987, STOKES, 1981, Sinaladamente BINCHY, 1970: 11-2: DE VRIES 1961: 235.-47; O CATHASAIG 1977: 27-8; DUMÉZIL, 1970: 4-5 etc., etc.). Compria o rei asegurala prosperidade sendo abegoso para a fartura do pais, para a fertilidade, contra as plagas, o andacio mesmo para detelo ataque dos inimigos ca condición de manter un estricto código de conducta que incluía numerosas prohibicións (o sabido “rex eris si recte facias si non facias non eris”) que recollen tratados morais como a Tecosca Cormaig (MEIER, 1909: 12-5) ou o Audrach Morainn (KELLY, 1976: 16.-7) onde o rei amosa a man chea de virtudes (fermosura, simpatía, valentía, rectitude, sabiduría, xenerosidade...) que as mass-media atribuen inda hoxe a Casa Real.

TREBAD

Como sinala Kim Mc. CONE (1990:12:5) todo o sistema fundamentase nas actividades do Grad-Túaithe, clase de soldados”-granxeiros propietarios de terras chamados os grados do reino/sociedade laica (Grád-Túaithe). As actividades do Grád Túaithe que xiran en torno a posesión dos bens nunha “Terra en paz” chamanse Trebad, verba procedente da soberanía doméstica que non convén perderen de vista por selo nome da unidade política territorial galega “Treba”.

Trebad era unha obriga duna clase especializada, profisional de Briugaid os hospedeiros, cuio altísimo rango e posición dependía da xenerosa provisión hospitalidade a calqueira visitante que a demandara (Mc. CONE 1984: 2-7).

Este papel era desenvolvido en primeiro lugar por un ri (rei), un señor, e logo nunha gradación subalterna revelandose o seu caracter pacífico en que agás o rei ou o grande nobre o “briugú non desenvolve un papel militar” (Fergus KELLY 1988-36). O incumplimento desta obriga subvertía o orden social.

A provisión de hospitalidad foi unha das grandes funcións reais (Mc. CONE 1990:125 (41); Blanca GARCÍA FERNANDEZ-ALBALAT 1990:268) da Europa arcaica. Na Odisea vemos como esta función facíase seguindo un estricto código moral. Así no recibimento de Telémaco no pazo de Nestor en Pilos “non permitirán Zéus” -dí Nestor- “nin os demais deuses inmortais que voltedes da miña casa cabo da rápida nave coma de casa dun que carece, de vez, de roupas, ou dun indixente que non ten cobertores abondo nin sábanas na casa, nin un leito mol para sí e máis prós hospedes de seu. Que na miña casa hai fremosas mantas e sábanas. Non durmirá sobre das táboas da sua nave o querido fillo de Odiseo mentras eu viva e inda fiquen fillos meus no pazo para hospedaren aos meus hóspedes quen quer fora o que se achegar ao meu pazo” (Od.III. 345-55) “[…] Cando chegarón ao pazo deste soberano sentaronse por orde nas sillas e sillóns, e unha vez chegados , o vello mesturóu nunha crátera de viño doce ao padal que a ama de chaves abriu aos once anos de estar pechada-desatando a cuberta […]Logo de faceren a libación e bebido canto lles pidia o seu apetito, os parentes marcharon cadanséu a cadansúa casa para durmir (Od. III. 388-95)”.

O nobre Brigú Buchet gabábase por mor de que “o lume nunca esmorecera baixo o seu caldeiro dende que estabrecera a sua casa (ni-ro: díbdad tene foa choriu ao ro: gab Trebad) e o seu comportamento foi loubado polo rei Cathaer:

“De certo foches, o Buchet, hospedeiro por daren xantar os campañeiros (brugaid biata dám), eche unha doa o teu valor (gal), a tua xenerosidade (gart) o teu esforzo (gaisced), o teu sonriso de venvida (fóilte) a cadanseu no teu grande salón de bebida (mid chuairt) (in Mc. Cone 1990:124)”.

O Trebad constatase en Galicia na arqueoloxía nas longa casas con banco corrido, verdadeiros “royal halls” e nas fontes “toman a comida sentados en bancos o redor das paredes, sitúandose segundo a idade e a dignidade; a comida vaise pasando en roda (Estr. 3, 3, 7)” que cobra sentido en Ateneo:

“[…] los celtas, tras esparcir heno por el suelo, ponen mesas de madera poco elevadas [...]
Su alimento consiste en pan, en pequeñas cantidades, y en mucha carne cocida en agua, o asada sobre carbones, o ensurtada en espetones. Los alimentos se disponen sobre mesas, pero ellos, como los leones, los toman con las mismas manos, los desgarran y los devoran. En sus festines admiten también el pescado […] Usan para sazonar la sal, el vinagre y el comino; el pescado lo asan en la parrilla y ponen cominos también en la bebida [...] Si hay varios convidados, se sientan todos en rueda, reservando el sitio del centro para el más honorable, bien sea el jefe del ejército, bien un noble de rancia estirpe, o bien un hombre distinguido por su riqueza. El que recibe se sienta cerca de él, y a continuación todos los demás según su condición... Detrás de ellos están de pié los que les sostienen el escudo con las armas... Los que sirven las bebidas llevan copas de barro o plata, en forma de calderos. Los platos y escudillas donde ponen la carne, son del mismo material, aunque también los hay de cobre, y a veces son incluso cestos de mimbre (IV, 9 )”.

E explica a función dos cargos de palacio (aula regis e aula comitis) medievais sinaladamente o feito de que cando o Conde de Galicia D. Pedro Froilaz entronizou en Santiago o infante Afonso Raimundez na comida celebrada o 17 de setembro de 1.111 no pazo do bispo Xelmirez como amosa a Hª Compostelana (Lib. 1. Cap. LXI) ofreceuse o xoven monarca un explendido banquete. O Conde D. Pedro Froilaz fixo de reposteiro maior, seus fillo D. Rodrigo Pérez servía de portador das armas reais, outro fillo, D. Bermudo facía de copeiro e o xenro do Conde de Galicia presentaba ao rei os manxares segundo un ríxido e vello protocolo.

Os grandes banquetes comenzan pola ofrenda aos deuses dos alimentos que se van consumir, o pan ,o viño e a carne son presentados no sacrificio ritual polo hospedeiro, cabo da casa, e os seus nobres, servidores e parentes: “ E levaron á xuvenca polos cornos -tal e como aparecen as víctimas no carro votivo de Guimaraes e no bronce votivo sacrificial do Castelo de Moreira ábolos dous do s.III a.C.- Estrario e o diviño Esquefrón; e Areto saíu do seu cuarto levandolles a auga-mans -para a purificación dos oficiantes- , nunha vaixela adornada con froles e na outra levava o orxo torrado dentro dunha cesta. E Frasimedes o forte na loita, presentouse cunha afiada machada na man para ferir á Xuvenca e Perseo sostiña o vaso co sangue.

Na categoría das persoas inmunes por debaixo do druída, rei de reis, ri-Túath cabaleiros terratenentes (flaithi) -linaxudos e menos linaxudos o haberen un “grad flatha” (42) que discriminaba en categorías á clientela (cenel), e o clero, unha complicada morea de oficios deixaba paso os grados máis baixos dos propietarios que tiñan gado (bó aire) -fundamento do estatus legal (Crith Gablach, 13a 24) Baixo eles os am-bue (*am = sen *bowyos= bois) adolescentes solteiros non integrados inda na propiedade adicabanse a caza e á aventura guerreira, baixo a tutela dos parentes e nobres que os tomaron en adopción.

Tanto o territorio político (TP) ou Túath como a función soberana do mesmo ri-Túath vinculanse verticalmente -dentro da estructura de clientela da soberanía doméstica- cun “rei de reis”.

En este contexto debemos encadrar os hospitia interterritoriais anoados entre Trebas, ou entre particulares e Trebas- na asemblea estacional, como veremos diante do altar e Pedra do Treba (Trebopala) -no NW peninsular, e é neste contexto vertical de dependencia onde encaixan as pequenas pezas de bronce con forma de “apertón de mans” que tan plasticamente amosan o seu caracter vasalático que figuran no repertorio das tesserae hospitalis celtibéricas.

Mediante este tipo de vínculos un TP, ou un particular, supeditabase a outro. A cambio dunha contribución anual e axuda recibian terras (previamente donadas) e protección baixo contraprestacións como axuda militar e pago dun censo. Os in fidem acceptos por un princeps ou o seu TP convertíase en dependente do Treba receptor iste e o meu xuizo o sentido da verba can/tref similar a celtibérica con/Trebia e á latina con/tributi.

2- O CASO GALÉS

En Gales os reis gobernaban o país o xeito dos pais de familia (H. HUBERT. 1932: 466). Como en Irlanda o país estaba dividido en unidades políticas. Catro reinos subdividíanse en TP. chamados Cantref (43) ocupados por clanes nobiliares (casas) definidos por fortes lazos de parentesco e agnaticios.

Os reis e a sua clientela Bonheddigion (Terratenentes) contan con labregos -os que entregarían terras a cambio de axuda militar (infantería) son colonos diferentes dos servos caethion e instalados? altudiaom, conformado o complicado entramado vertical celta de obrigas mutuas cuio aroma remitenos a ríxida xerarquía social da Galicia Medieval (reges, bene, nati, miles, sattelites, homines de mandationis, homines de criationi, homines de ganantia, bonos homines servi, etc).

Os galeses tomaron da Casa Trev (=Trebad, no esquema de soberanía doméstica) os termos diversos que desiñan a propiedade territorial (44) Dotabase ca “Trev” de terra, e dicir unhas duas hectáreas, a cada persoa libre da familia que chega a idade adulta. O sistema semella que continuou segundo Hubert funcionando no país de Gales ata o século XIV, sen grandes tropezos” ( HUBERT: 442).

3- A TREBA GALEGA

En Galicia a verba Treba aparece en contexto territorial nas fontes so nun caso ao mencionar Plinio os Arroni, Arrotrebae, isto é os Arróns ou Terra de Arrós Territorio Político Medieval que chegou ata hoxe no arciprestado de Arrós pertenecente a Diocese de Mondoñedo-Ferrol.

Máis abundante no rexistro epigráfico deslinda un Territorio como fito terminal na inscripción rupestre do Rigueiral (Sanfin Valpaços) á beira dun regato sobre un outeiro co epígrafe TERMIN(US) TREB(AE) OBILI(ORUM) (45). Máis é na importantísima inscripción rupestre de cabeço das fraguas onde revela o seu sentido.

Perdida e reencontranda en 1959 por Adriano VASCO RODRIGUEZ foi transcrita por UNTERMANN e RÚSELL CORTES en lectio directa e interpretada por Antonio TOVAR no contexto dunha suovetaurilia.

OILAM -TREBOPALA
INDI - PORCOM LAEBO
COMAIAM-ICCONA-LOIM
MINA-OILAM-USSEAM
TREBARUNE-INDI-TAUROM
IFADEM ///
REVE TR...



que traduxo Antonio Tovar:

“Unha ovella para Trebopala/e un porco para Laebo, unha? para Iccona Loim/mina, unha ovella do ano para Trebaruna e un Touro Semental para Reve Tr...”.

Na primeira regra encontramos cunha categoría relixiosa (nome que prefiro empregar en troques de Teónimo): TREBOPALA, composto de duas partes TREBO -PALA

A verba pala e de probado remoto orixen indoeuropeo o encontraren en 1983 Daniele Maggi esta verba no Riyveda (víspala) (46) e inda de uso común en galego significando oquedade, furado ou pedra cun furado. Nos diccionarios da Lingoa galega encontramos para esta acepción as definicións (X.G. Freixó Cid 1986:68) “engasto no que van suxeitas as pedras preciosas” de orixe latino que aluden á oquedade que as contem, “Burato debaixo das pedras onde se cobixan os peixes” que equivale a verba latina lacus asociada as pedras furadas convertidas en altares; “parte picuda do azadón” (‘cá que se fura’ radical que cecais este presente nas verbas palo e pala); “cova” (cecais tamén as galerías ou pozos mineiros ¿palacurnae?) “pedra aburacada pola sua parte baixa” (estas tres últimas definicións do diccionario de X.L. Franco Grande quen define a voz “paleira” coma a touba dun animal).

No galego a identificación da verba Pala cá latina Lacus e sinxela. Pala asociada a verba Treba e ao sacrificio do tipo suovetaurilia alude a un altar de pedra similar o pilón ou lacus de Mougá (Oia) (47), ao perdido de Panoias onde “sanguis laciculis iuxta superefunditur” (Colmenero. Anexo I Larouco. 1993:62-63); ao altar rupestre de Paderne, Betanzos e os que mencionan Murguia e F. Lopez Cuevillas e R. da Serpa Pinto (48)

“[…] as penedas con corgos naturales ou artificiais ou con pias e tanques abertos indudablemente pola man do home [...]” “[...]existe no Coto da Recadieira, lugar notable pol-os numerosos achadegos de obxetos aureos que n-il tiveron lugar, un penedo con corgo e canle... que as penas dos xigantes a que denantes aludimos (en Culleredo perto da Coruña) presentan buratos de xeito circular, hechos a pico y que se corresponden por medio de canales; que na Pedra das Anduriñas, en San Estebo de Barcia, Lalin habia corgos cobertos por laxes de tan grande tamaño, que custou moito maquialas; que en Logrosa, Negreira, alcontrase outro penedo con tres buratos en forma de furil e dispostos en liña recta, que ao parecer estiveron tamén cobertos por unha laxe e derradeiramente que no Val de Vez, Miño e na citania das Laxes das Chás, Oimbra, vense penedos que ostentan pias rectangulares coidadosamente labradas pol-a man do home” 1933-34:325,326) que foron interpretados doadamente como “ara ou altar”.

A verba Treba, celtica, cuia raíz *Treb referimos en outro lugar á “casa” e soberanía doméstica pasa a referir no Nw como sucedera có antigo galés o “Territorio Político” (T.P.) dunha comunidade, a Terra ou Territorium que os romanos chamaran, antes e trala conquista civitas/populus.

A Treba ten no Nw un sentido institucional profundo e inequivoco como se desprende da analise dos rexistros sacrificiales da Lusitania, celebrados no contexto da asemblea ou feira estacional (Oenach/forum) do T. P.

Treba, na expresión irlandesa Trebad, e isto mesmo sucederá no contexto epigráfico sacrifical, representa, ut supra, a unión sagrada do rei co pais.

A DEUSA NAI

O pais, T.P. ou Treba, aparecerá na epigrafía sacrificial do Nw encarnado e tutelado por categorías relixiosas (Trebopala, Trebaruna) dunha Deusa Nai celta. Unha Mater multiforme (Matres) que despliega como agora veremos o seu caracter multiple nas inscripcións do Noroeste.

Proven dunha deusa antiga, arcaica diviñidade do substrato profundo coñecida en Irlanda como a Cailleach (recoñecida en Galicia a traverso do folclore das mouras que ofrecen obxectos de ouro, como na Pena Molexa do Val) da que toman elementos a Morrigan; Anu Danu e Don nai tribal por excelencia dos pobos celtas; e a filla do Dagda, Brigit. Estas deidades presentanse habitualmente en forma de Tríadas.

Danu xunguese como proxenitora do Túath co seu monarca nunha unión mistica que representa a función relixiosa das feiras estacionais (o Forum/Oenach de oinom, unum, unidade) e as sobreditas actividades do Grad Tuaíthe relativas ao aspecto claro da soberanía e a posesión de bens nunha terra en paz chamada en irlanda Trebad tan relacionada co banquete a traverso do Briugú e o caldeiro.

O multiple aspecto da Gran Nai, diviñidade soberana (da 1ª función de DUMEZIL) e o papel que desenvolve no Treba do NW podese apreciar con algunha nitidez nesta inscripción de Cabeço das Fraguas e sobre todo na de Lamas de Moledo.

Na primeira, Atonio Tovar interpretou doadamente o seu caracter de suovetaurilia, non romana senon indoeuropea, máis non nos revelou o caracter de Trebaruna, Trebopala, Laebo, Iccona Loimmina e Reva (Trebaruna?) nin alcanzou o caracter do substantivo comaiam para o que non veu “explicación plausible (1985:241) nen o luminoso epíteto de Iccona: Loimmina si explícado por SCHMIDT (49).

Loiminna/loemina (dat.) < *Lomena (with vowel inflection, shortening of *o, e/i alternation) < *Leuk-s men-a ‘shining, brilliant’ (1985:235)”.

Temos que ter moito coidado e tento ao discriminar as categorías divinas da Deusa Nai o non facelo pode conducimos ao deseño e creación dun panteón aberrante. Tras desta advertencia, modestamente creo poder establecer unhas liñas interpretativas que poñen en relación aspectos teolóxicos e institucionais, e albiscalo posible sentido da inscripción de Cabeço das Fraguas.

POR TUTATIS. *TOUTO-TATIS "PAI DA NACIÓN"

A rotunda afirmación do sentido de pala (asimilada a voz latina Lacus) fornecida pola nosa lingoa confirmase noutra verba galega croio que aparece en dativo nunha inscripción de lamas de Moledo que veremos máis adiante: CROUGEAI, e como CROUGINTOUDAIGOE literalmente “croio teutático” nunha inscripción do Mosteiro de Sta. María de Ribeira (CIL II 2565) descuberta polo P. Sarmiento.

Sabido é que croio significa na nosa lingoa pedra ou pelouro e que chamamos croques ás fendeduras e combaduras, sendo a crouva a parte da perna oposta ao xionllo. Creo que a oquedade (lacus) do altar de pedra extendese ás voces crouqueiro “arbore cuio froito sae en xeral oco” e crouco, “castaña seca” (FRANCO GRANDE 1983).

A forma touda = civitas (= Treba) aparece asociada de novo o altar na verba croio teutatico.

Segundo Schmidt:

“Toutatikos must be taken as a derivatión from the Gaulish divine name Toutatis/Teutais, Wich has ben explained by J. Loth. Rev. arched. 1925, 2,222 as a shortening (by haplology) of Touto-tatis. Thus we get.
Gaul. Toutatis < *touto-tatis ‘pere du peuple’: Lusitan. *Touta-ticos <*toutos-tatikos.

Both *Touto-taticos and *touto-palantaka are adjetival formations (Schmidt. 1985:332)”.

Touda ie *tewta=touto (dos Oscos, territorio político sen vida urban con asentamentos rurais chamados pagi, verdadeiros Castros e “Casas” dunha verdadeira nobreza de sangue articulada en base a “soberanía doméstica”. Nun pagus capital do Touto residia o Meddix, maxistrado equiparable institucionalmente o rí) e a “casa”, configuran un espacio político de organización territorial (TÚATH, TEUTA; TOUTO, TRIBU, TRIFU, TREF, CAN/TREF, CON/TREBIA, TREBA A/TREBATES, AT/TRIBUTI etc), e institucional indoeuropeo, unha koiné que provén dun momento moi temperán da Idade do Bronce -calcolítico onde detectamos a sociedade cabaleiresca, a tumba individual as armas e a diadema de ouro-ben testemunada factográficamente no mundo Hitita e Micenico e nas filtracións que aparecen na Biblia) que ven a confirmar as modernas teorías inmovilistas.

A Deusa do País significase nas categorías relixiosas Trebopala e Croio Teutático, altares polos que se comunica (a traverso do piaculum polas entrañas das víctimas e a intermediación do sacerdocio que interpreta as sinais diviñas) co seu pobo.

Así pois cando se sacrifica unha ovella a Trebopala (oilam. Trebopala) en Cabeço das Fraguas, a Deusa Nai na categoría relixiosa de Trebopala funciona institucionalmente como un oráculo da comunidade sendo o altar unha ponte entre a diviñidade e o país.

OVATE

Un sacrificio non é posible sin un sacrificador, demanda a existencia dun clero especializado, mesmo colexiado. Entre os celtas non se adoran as pedras, nin ríos, nin montes, non existen diviñidades solares nin lunares nin se representan -ata ben entrado o século I ou II, pola asimilación do panteón clasico, e inda así moi raramente, aos deuses, feito ao que alude Estrabón o dicir que eran “ateos”, significando que non tiñan imáxenes dos deuses.

Polo contrario, a relixión céltica e unha das máis conceptuais e desenvolvidas da historia da humanidade. Un fato de diviñidades universais aparencen multiplicadas en categorías relixiosas e tríadas locais, inflando e deformando un panteón céltico común, unha multiplicidade de deidades que son a mesma.

Dos sacrificios encarganse ovates ou vates e dicir “videntes” que profetizan e observan con macabro interese e fins adiviñatorios as vísceras sanguentas.

A importancia social deste clero podese apreciar nos coitelos sacrificiais ornamentados do MAN: un bóvido, entre cabezas de serpe, prótomos de touro; un enmangue en forma de báculo en tau, do museo arqueolóxico da Coruña, e máis claramente nos bronces que aluden a estos sacrificios. Neles aparece o machado, unha trenza relacionada ca función sacerdotal, o torques de perilla que asocia o sacrificio e sacrificador cá soberanía, o caldeiro os animais que van ser sacrificados, dispostos en filas ás veces cós sacerdotes ou donantes que os van a sacrificar dos que falaremos logo, e tamén nos carros votivos estudiados xa por Mario Cardozo.

Na segunda regra da inscripción “e un porco para Laebo” (indi, porcom Laebo) aparecen as verbas de uso común hoxe indi (o ‘inda’ galego: inda máis, ainda) e porco, utilizadas polos lingüistas para marxinar o caracter céltico do noso pobo, como si seren celtas ou non dependera da presencia ou caída dunha P inicial, as costas do contexto institucional que estamos vendo (o Oenach e un sacrificio as Matres do Treba).

Sí ten caracter céltico a deusa Laebo e a sua identificación ca ‘nai labrega’ ou a nai de Mabón ou Oengus o xóven deus víctima dun sacrificio, inmolado para daren fertilidade a Terra, establecerémolo tras falaren de Iccona Loimmina e Trebaruna.

EPONA LUMINOSA

A terceira regra da inscripción ata a primeira interrupción da carta “unha egua para Epona Lumina”. (comaiam. Iccona Loimmina) constitue a clave para identificala identidade do sacrificio e amosar que estamos diante dunha triplicidade unha triada, de categorías diviñas dunha única deusa Nai do Treba.

Tovar dixo desta regra “Comaian Iccona Loimmina”. “Esta linea é un pasaxe particularmente difícil”.
De comaiam Tovar limitouse a sinalar que COROMINAS e ALBERTOS deranlle o significado de ovella. Nunha recente pubricación Colmenero (1993:105) recolle cun signo de interrogación este significado de ovella.

Iccona e sen dubida a deusa celta Epona como xa sinalara Daniele MAGGI (nun traballo que non coñezo ao que aludera Tovar).

Podémola descubrir en dialectos griegos en contacto co Ilirio. HUBERT (1932 ed. 1988: 110) dí que e coñecido polo Etymologium Magnun que hikkos, significa cabalo ( hippos), provén do IE *Ekuos; e o mesmo HUBERT sinala que o Xonio literario conserva a gutural cando o grego común a perdera:

‘koíos’ en troques de ‘poíos’ e sinala o feito de que os Atenienses chamabanlle a festa das fabas ‘puanópsia’ mentras que os samios dician ‘kuanopsía’ (HUBERT: 110)

A relación entre a deusa celta Epona/Iccona e a Deusa Nai podemola establecela a traverso das Tabletas de Pilos onde a Potnia “Deusa Nai” aparece nos rexistros de arxila datados entre o 1400 e 1370 a.C. como Potnia Hikweia.

Por outro camiño asociamo-lo epíteto Loimmina co de Iuno Lucina, vella deusa da Luz e os meteoros e fecundidade asociada a Iuppiter. Epona e unha diviñidade bastante rara na península (CIL II, 5788).

No mundo celta a míudo as raíñas asocianse os cabalos como sucede cas “marcadamente equinas connotacións de Rhianon (Mc Cone 1990:12)” e esto mesmo o vemos en Gales, Irlanda e chega ata a India amosando a dimensión indoeuropea dun rito que envolve a idea da penetración.

Dumezil amosounos como en Roma, a Regia Domo non era un pazo dos reis senón a aula do pontifex Maximus e asociou este feito co ritual de October Equus, nos idus do primeiro mes de outono (1973:119,120).

A nosa deusa Iccona presenta en Cabeço das Fraguas un epíteto Loimmina (*oi/u), lumina, que a asimila a deusa da función soberana a Iuno Lucina. A deusa dos cabalos (como a Potnia Hikweia de Pilos ou a arcaica Iuno Lucina) asociase no seu aspecto radiante a soberanía e os meteoros.

A soberanía representase no mundo celta polo grande matrimonio do deus co pais, Terra ou Treba. Xerardo de Gales conta que era simbolizada pola unión sexual dunha egua branca (símbolo de pureza e perfección) có rei que logo bañabase no caldo da sua sangue e comía a sua carne, e iso facíase no Ulster inda no s. XII (Mattews 1989:55) (50) este rito emparentase có Asvamedha da India onde unha raíña xunguíase simbólicamente cun cabalo semental morto. Conchobar tiña catro esposas simbolizando as catro provincias de Irlanda e Mattews refire este matrimonio a costume Irlandesa do “direito de pernada” do rei simbolizado no disgusto do grande heroi Cuchulainn que o querer casar con Emer decatase de que o rei Conchobar vai exercelo seu privilexio “O héroe enfadase tanto que os sabidos o envian a cazar paxaros para que acougue. Cando volta leva diante a tódolos anímais salvaxes de Irlanda”. (1989:55).

Unha minucia comparado có direito do Adiantado Maior do Reino de Galicia que podía ter baraganas, pero non mulleres lexítimas en toda a terra do seu adiantamento e polo tempo que este durase a fin de que “polo seu grande poder non poidan tomar por forza a muller algunha para casar con ela” (E.J.E. vol. IV-V. p. 167), na prohibición de 23 de Maio de 1169 do rei Afonso VII o emperador “Mos pessimus involevit ut milites et satellites necnon et rustici contra statua canonum ac regum decreta ancillas religiosarum ducat concubinas, quarum ocasione cantos irrumpere et possesiones eorum invadere non verentum nec est prohibeat eos [...]”(51).

No sacrificio dunha egua a Epona Lumina ou Iccona Loimmina o Treba realiza unha hierogamia simbolica, a traverso dun sacrificio pacífico, o matrimonio do reino en paz e o seu príncipe e a divinidade soberana arcaica Iccona Loimmina similar a Cailleach.

Unha diviñidade que debe ser virxe como o amosa o epíteto loimmina/lumina/lucina que o equipara a Iuno Lucina, virxen luminosa da chuvia e a fecundidade cuio culto pervive en Galicia asociado a Virxen María que ascendeu aos ceos baixo numerosos epítetos com o da Virxen da “O” ou a espectación do parto e a santa solsticial Lucía (Santa Lucia amingoa a noite e acrece o día) cuio Oenach pervive na Terra de Trasancos na feira (hoxe o 13 de Nadal, orixinariamente o 21 ou 22) de gado que todavía se celebra na parroquia de Sedes (A. Pena 1991: 157-60); a iconografía a amosa cuns ollos nunha bandexa cando os seus hagiógrafos dinnos que morreu degolada.

Esta deusa gozaba de boa saude a finais do S. IV e dela nos fala Paulo Orosio cando no Commonitorium contalle a Santo Agostiño que Prisciliano ensinaba “que é unha virxen certa luz (a deusa do aspecto claro), a que Deus, querendo dala chuvia aos homes amosa ao principe da humidade (o Deus Soberano “xorreante” Elicius/Navios) quen o querer subir para collela canso sua a fai a chuvia, e o seren rexeitado por esta cas suas berregadas produce o trono” (52) e pervive hoxe en cancións infantís da península, a castelan: “¡Que llueva! la virgen de la cueva” e a galega “Cando chove e mais fai sol [...]” (A. Pena. 1991:157-162). Sinaladamente na nosa Terra nos ritos propiciatorios de chuvia de setembro, onde en incontables santuarios cando hai seca tras levar polo monte á Virxe en procesión, unha rapaza que ten que ser virxen mergulla a imaxe ou a lava nun río ou unha fonte para provocala chuvia (isto vinno facer á Virxen da Renda en Combarro, Pontevedra).

Unha equa de alba coma

Establecida a orientación e vocación da deusa Iconna Loimmina ou Epona Lumina quedanos saber que animal se lle sacrifica para ver si podemos estabreceren si fertiliza a Terra a traverso do seu soberano.

Lóxicamente isto só podese facer como vimos cun équido e con este animal debería relacionarse o “obscuro” sustantivo en acusativo de singular comaiam.

Esta voz non é tan obscura como amosa o folio l0 vto. o tumbo A da catedral de Santiago que nos introduce abertamente nos rasgos apuntados da man do rei Ordoño que dota á igrexa apostólica no ano 951 (5 de marzo) coa villa de Borvene perto do Miño recibindo como reposición (un vestixio do Taurec ou Tuarastal celtico (cf. Fernandez-Albalat 1990) “in offercione Kaballum cum alba coma”.

Onde commaiam emparentase ca verba latina coma -a traverso do indoeuropeo sen que saiba como- que significa cabeleira, crin e mesmo raios, de luz (cometes-ae, cometa) e o verbo latino como, peitear, crechar, adornar, enfeitar (ingl. comb, alem. kämmen; kamm, pente).

Ben sei que cabelo podelo ter calqueira mamífero, máis a crin penteada, a “enfeitada” “comaiam” que se sacrifica á luminosa deusa dos cabalos neste contexto non pode ser mais que unha fermosa (e rara) egua de alba coma, nada rara no repertorio dos sacrificadores do noroeste (Estrabón, 111,3,7) onde “sacrifican bodes cabalos e prisioneiros”.

Tendo -e ata a primeira interpunción da carta -aclarado o significado da terceira regra no resto da inscripción aceptamos a transcripción de Tovar.

Oilam usseam/Trebarune indi Taurom ifadem III Reve Tre.. “Unha ovella dun ano para Trebaruna e un touro/semental/// Para Reva Tre (baruna)”.

TREBARUNA

Pasemos a analizar o significado de Trebaruna.

Tovar considera a Trebopala unha “deusa” local e a Trebaruna unha “deusa mais extendida: “De todos modos, despues de la diosa Trebopala (puramente local, como parece), y una o quizá dos divinidades (-Laebo e Iccona Loimmina) con monbres indescifrables, las dos divinidades mencionadas en la última parte de la inscripción son bien conocidas, y en culto es mas extendido: Trebaruna es conocida en Lusitania, Reva en Lusitania e igualmente y hasta los confines septentrionales de la Callaecia Bracarensis. Esto habla en favor de la existencia entre los indoeuropeos hispánicos de divinidades femeninas de verdadero relieve mitíco (1985:243)”.

Este relieve mítico e o que pretendemos desentranar agora. Trebaruna e outra categoría diviña de Reva equivale a Tutela ou Toutatis/ á Mater no aspecto protector do Treba (similar a Iuppiter Status).


TREBO PALA, TOUDO PALA > ALTAR DA TREBA.



TREBA, TOUDO > TERRITORIO POLÍTICO, TERRA, CIVITAS/POPULUS.



TUTELA/TOUTATIS/TEUTATIS > MATER/ PATER DO POBO /ESTADO (53).

TREBARUNA (R/L? RELATIVA AO TREBA)

REVE TRE(BARUNE) = REVA, NAI DO ESTADO.

Existe moita materia sobre o papel desenvolvido pola realeza e moitos e grandes autores que se ocuparon dela tentando reconstruilo seu caracter encontrando paralelos na Escandinavia precristián (BYRNE 1973.12) e o mundo Indoeuropeo en xeral (BINCHY 1970: 3-8, Mc CONE 1990: 107,37;1987:110-1, 115:6,142-4), establecendo a estreita correlación entre a verba irlandesa rí e a unidade territorial basica onde a soberanía se exerce o TÚATH/ TEUTA/TOUTO/TOUDO (*Rek-s e *Tewta, Toutiorix-igis, un epíteto de Apolo) que proban unha continuidade institucional dende un remoto pasado prehistórico.

Máis conven sinalar, e iso xela o sangue, o descoñecemento ou desinterés xeneralizado de arqueólogos e historiadores galegos [no ano 1991, no ano 1993 e no ano 1995] por ver que pasou con estes territorios o longo da Idade Media e cales institucions permaneceron e xermolaron o longo do tempo e cales non.

REALEZA SAGRADA

Pola nosa parte establecimos como punto de partida para estudiaren logo as civitates/populi do Nw a estreita relación entre a verba Treba (“casa” con orixen na soberanía doméstica) e o Túath o *Tewta (pobo, Territorio político amosando que son un mesmo obxecto institucional. O “altar do Treba” categoría diviña, en nada de diferencia do “altar do Teuta, e como Teutates atopa a sua correspondencia e parella diviña con Trebaruna. A bofé son istos bos alicerces para o que diremos dempois.

A idea común que podemos entresacar de tódolos estudiosos da soberanía céltica e indoeuropea, como si dixeramos unha especie de “equación” valida para todos, bule após dun reino vizoso Treba/Touto nos eidos da armonía social e prosperidade da natureza en estreita sinerxia ca forma física, estado mental e conducta social do soberano (vixilado estreitamente polo verdadeiro rei na sombra: o cabeza do clero e gran sacerdote).

As tarefas do monarca á cabeza dos homes de armas encananse a traverso das accións emanadas da omnipresente soberanía domestica (comportase como un pai) que constitúe o alicerce das sociedades clientelares ou cabaleirescas indoeuropeas.

Consisten en presidila asemblea no Oenach/Forum do Territorio, xulgar, dalas leis,(iste e un dos sentidos que da Isidoro a verba Forum) e dirixilas tropas como xefe (corono) como podemos ver en diferentes tempos e espacios, no mundo Hitita, entre os gregos de Esparta, na Grecia homérica ou Micénica, na Roma Arcaica e na Europa Altomedieval. (Cf. Mc Cone 1987: 135,6; 1990: 108).

O concepto de James da función Sagrada da Realeza “Sacral Kingship” podese observar na descripción que fai Livio do grande rei Ambigatus (T. Livio V, 34,2) onde mixturase ca sua conducta, a fortuna e a grande fertilidade do seu pais que exporta grandes cantidades de excedente.

Isto mesmo, no aspecto negativo podese ver en multitude de descripcións de reis nefandos, e, por infiltración do mundo indoeuropeo (os filisteos gregos micénicos do Peloponeso), no Primeiro Libro dos Reis nas amenazas e poder máxico do xuíz e sacerdote Samuel (quen nomea rei a Saul por unha unción privada, por unha ordalía en Mispá e a aclamación do pobo de Israel) ao rei Saul caso de que este se apartase do temor de Yahveh: ¿Non é hoxe a sega dos trigos? Voy a invocar a Yahveh e enviara Tronos e chuvia...” (I Samuel 12-17).

Son da opinión que esta idea de relación entre a fertilidade e “Terra Pacífica” asociada a función soberana nos planos celeste e terreste está omnipresente no piaculum rexistrado en Cabeço das Fraguas.

Encol da Trebaruna de Cabeço das Fraguas, teño a convicción de estarén diante dun epíteto ou categoría diviña de Reva que podría confirmarse de estarmos seguros do problemático final da inscripción Reve Tr(ebarune).

Se así fora estariamos diante da Grande Nai céltica unha e multiforme xunto as anteriores TREBOPALA/LAEBO/IOCCONA LOIMMINA/ TREBARUNA. Esta Nai celta sería a deusa Reva da que a Dr. Blanca G. Fernandez-Albalat, maila descoñecelo significado de Trebopala e Trebaruna e a sua relación co Territorio político (Treba), captou perfectamente cunha fina intuición a súa estreita relación ca deusa Irlandesa Macha:

“Dumezil ha analizado la Trifuncionalidad en las leyendas de Macha (54) que representan respectivamente una vidente, unh guerrera y a una campesina madre (1990:317)”.

A inscripción lusitana amosa esto exactamente.

Reva como deidade céltica é unha e multiforme -idea que cecais poidamos comprender o conservarmos residualmente en occidente unha tríada na Trinidade cristián- a vez. Se a miña interpretación é correcta podemola ver no aspecto augural (vate, vidente) sobre o espacio físico do altar do Treba (como o sangue e corpo de cristo están no pan e o viño na eucaristía) como Trebopala, ‘Croio do Teuta’ ou ‘Toudopala’ que non ten por que ser exclusivamente un altar de pedra,unha rocha con pias sacrificiais e canles que conducen o sangue das víctimas “hostiae”, porque tamén podese destiñar a este fin a vella camara reaproveitada dun túmulo funerario (A. PENA 1991:29.31), unha mámoa do Neolítico Final chamada “lacus” nos diplomas.

O altar do Treba permite ao vate coñecelos desginios da divinidade a traverso do sacrificio da ovella.

A relación podese establecer así:

TREBOPALA____________ OVATE ___________VIDENCIA.

A función guerreira non cadra nun sacrificio pacífico pero esta representada polo rei, ou princeps da Terra que o cabo e a cabeza dos homes de armas do pais (e xa estabrecimos a relación que existe entre este princeps e a fertilidade do país).

Na equa de alba coma sacrificada a Luminosa Epona (Iccona Loimmina) ten lugar a unión sagrada entre a soberanía representada pola Grande Raíña e multiforme Deusa Nai e a Terra Fertil.

¿E a campesiña nai da trifuncionalidade de Macha?

Non sei si en Laebo encontramos unha labrega pero si unha nai. Laebo non pode ser outra que a Leto ou Letona célta á que alude Diodoro Sículo o situaren o berce da Nai de Apolo na Gran Bretaña “e é por iso polo que os habitantes de dita illa adoran en especial a Apolo. Todos eles son, por así dicilo sacerdotes do dito deus (Mattews 1989 ed. 1992:38)”.

Laebo sería a nai do Maponos (o Novo), galo, o Mac Oc (fillo novo) irlandés, en Gales chamanno Mabon ap Modron (Mabon fillo de Nai). É o Apolo céltico que ten un aspecto médico -aparece como Bormanico nas inscripcións termais- que o asocia os druídas e aprimeira función.
“O brillo, o resplandor e a brancura do deus galo, por outro lado, fan a míudo pensar en Lug, o qué se chama as veces Grianainech, o da faciana de sol (François Le Roux. 1984:132)” (55).

Si Laebo correspondese á Leto Celta á que alude Diodoro estamos diante doutra Nai, a Nai de Mabón “fillo de Nai”, Xuíz inocente e, como sinala Mattews, posible víctima dun sacrificio para garantir que a Terra de froito, a súa relación cá figura de Cristo, ben que remota, facilitaría a interpretatio celta do cristianismo no que teñen especial significado as nais adoptivas de Cristo Santa Bríxida e Santa Ita (1992-43).

A relación entre o Mercurio celta (Lug) protector dos pobos e Mabón, pon a este deus en contacto con Reva como observou B.G. Fernandez-Albalat (1990: 131), e o que é mais importante estabrece a relación entre Laebo e Reva amosando que en toda a inscripción non estamos mais que vendo aspectos desta única divinidade da soberanía e o seu puro sabor celta.

A nai de Mac Oc (fillo novo) chamase Boand (vaca branca) e concibe ao seu fillo e ao do Dagda (Deus Supremo) fora do tempo para que non se decate o seu marido Elcmar (paralelo teolóxico con Deus, María, S. Xosé e Xesús.

O “indi porcom laebo” ¿sería o sacrificio dun porco a Reva baixo a forma da Nai do deus fillo que inmolouse para garantiren a fertilidade do pais?

Por último creo posible que Reva revele o seu carácter de Grande Deusa Nai a traverso da aña (oilam usseam) sacrificada a Trebaruna e do touro semental que recebe -si a lectio-interpretatio e correcta- como probable Reva Trebaruna.

Como observa B. G. Fernandez Albalat:

“Esta trifuncionalidade en relación a tres personas con el mismo nombre,” (-ou tres nomes distintos para unha soia persona: “Reva Trebaruna” a grande Nai que tutela o estado-) “que no son más que la triplicación intensiva de la religión célta, se reencuentra en la triple Brigit o en la triple Morrigan, y de unha forma concreta en los relieves de las “Matres” galorromanas, generalmente mal interpretadas como diosas de la fecundidad y, en cuyas representaciones sentadas en un banco suelen ir acompañadas de la figura de un guerrero, situado en uno de los flancos del asiento. De cualquier manera que presentan son la representación de la soberanía que trasciende a las tres funciones puesto que la engloba (1990: 317)”.

Os druídas e/ou clero especializado, xerarquizado e colexiado do Nw non nos deixaron directamente os seus nomes nos epígrafes, ou non somos quen de os recoñeceren tampouco nos falan directamente deles as fontes. Mas si os vemos claros e tanxibles en importantes e numerosas pezas de bronce que testemuñan a sua presencia.

Conservamos os coitelos, mellor dito os mangos de bronce dos coitelos sacrificiais que Aluden simbólicamente a elementos do sacrificio. As serpes relacionadas co báculo, lituus ou craeb sidamail (ou bastón que acompaña a dignidade sacerdotal dende a noite dos tempos.

Aparecen enmarcando a un toro nunha destas empuñaduras de bronce de coitelos sacrificiais procedentes de Palencia que se encontra no M.A.N. e o touro aparece como protomos doutros do mesmo museo.
Máis significativo de todos eles é a empuñadura de bronce do museu arqueolóxico da Coruña cuio significado e función descoñecidos, probablemente o pasariendas dun carro de parada (comunicación personal de J. Naveiro), cobra pleno sentido no contexto sacrificial do NW., ao representar nada menos que o remate dun bastón sacerdotal, precedente dos báculos medievais en “Tau”.
Nesta peza que imita unha empuñadura está representada a Mater ou Deusa Nai coma unha Potnia Therón con vestiduras sacerdotais? e capucha? entre o que parecen duas serpes no que constitue un precedente do báculo Medieval deste tipo representado polo báculo de S. Paio (1065-1085) do Museu Catedralicio-Diocesano de León.

Con todo os elementos que non ofrecen dúbidas para confirmar o caracter da clase sacerdotal e a sua relación inequívoca cá función soberana encontranse nos machados e carros de caracter sacrificial procedentes do NW.

Nun fermoso traballo Mario Cardozo en 1946 describe un carro aparecido en 1920 en Monte de Costa-Figueira, da parroquia de Vilela, Concello de Paredes do Douro, hoxe
no museo de Guimaraes: (56)

“Los bueyes del carrito de bronce presentan unas astas que, a pesar de estar mutiladas en parte, dejan adivinar la gran longitud que tenían como las astas características de la raza bovina predominante en la región norteña del país, que es la llamada raza “barrosa [...]”.

“[...] Hay, como dijimos sobre el carro catorce figuras, regular y simetricamente distribuidas en dos filas de siete, dispuestas por parejas en traviesas perpendiculares al cuerpo de la serpiente que constituye el lecho del carro. Las dos figuras que, asegurando a la cabra o macho cabrío que va a ser inmolado (Estrabón III, 3,7), vemos con las manos apoyadas en los flancos de la víctima, son seguramente sacrificadores (fig.9). En sentido opuesto a la dirección de aquel animal se hallan dispuestas las doce restantes figuras. De estas, las dos que se encuentran inmediatas al cuadrúpedo, vueltas las espaldas a él, tienen las manos sobrepuestas a la altura del vientre y las piernas un poco dobladas (fig. 10a) siguen ocho en dos filas de a cuatro, formando otra agrupación característica. En una de estas filas están representados cuatro guerreros, que empuña cada uno, en la mano derecha, una espada larga y de hoja ancha, con la lámina apoyada en el hombro, y asegurando en la mano izquierda, con el brazo extendido, un escudo redondo (fig. 12). Visten el sayo corto [...]”.

“[...] A la derecha de aquellas cuatro figuritas de guerreros estan paralelamente dispuestas otras cuatro, desarmadas, con las manos cruzadas sobre el vientre (3) y conduciendo a la espalda una especie de saco o mochila (fig. 10.6) ceñida con correas que, pasando bajo las axilas y sobre los ombros, vienen a unirse al frente en la base del cuello y en la parte superior del pecho (fig. 10) [...] Finalmente un poco mas avanzados, se encuentran, al frente de este grupo, dos personajes con el brazo izquierdo encorvado sobre el pecho y el derecho extendido hacia adelante, como si cada uno hubiera empuñado su vara, con la que fuese tocando a los bueyes (fig. 8). Son perceptibles las cabezas destas dos figuras, gorros de forma aguzada [...]”.

Describe no mesmo artígo Cardoso dous bronces sacrificais, un portugués de Castelo-de-Moreira, en Celorico de Basto (no baixo Miño) e outro de procedencia (galaica ou lusitana) do Museu de Valencia de Don Juan (Madrid), observando que son moi parecidos.

O exemplar portugués representa unha escea de sacrificio sobre un astil consistente nunha trenza que remata nun prótomos de boi, e no extremo oposto nunhas molduras e o que se interpretou como unha man facendo a figa. Sobre o astil dispoñense, en procesión as victimas dun sacrificio:

Un carneiro o que seguen unha cabra, o que parece outro carneiro e un porco. “O lado encontrase o busto dun home, armado cunha machada levada ao lombo... persoeiro iste que representa o sacrificador (CARDOZO: 21)” a estos elementos hai que engadir un torques do que so se conserva unha sección rematada en “perilla” e un pequeno caldeiro.

No exemplar portugués no astil con protomo de touro no que descansa un gran caldeiro figuran tamén “un sacrificador armado de puñal, un carneiro dous xabaríns e un oso” (Cardoso, ibid). A relación do torques ca soberanía e as diviñidades e ben coñecido no mundo celta idea reforzada pola presencia do oso, alleo o cortello de víctimas. Entre outros bronces de caracter sacrificial encontranse duas pezas adquiridas recentemente polo MAN no mercado de antiguidades de procedencia descoñecida máis sen dúbida do NW. Un deles (3,5x 10x3 cm) ten unha sección semicircular rematada nos extremos cun prótomo de carneiro e outro de touro. Sobre o colo do Touro aparece un caldeiro e no centro do astil respresenta se un torques (que L. Monteagudo considera de tipo Artabro e os ascribe á Galicia, e unha machada sacrificial encaixada na sua abertura entre as “perillas”. O final destos elementos ven demarcado por unhas fendeduras e conservandese no extremo oposto as pegadas doutro motivo desaparecido.

O segundo bronce sacrificial que creemos da mesma procedencia que o anterior repite rasgos presentes na peza de Valencia de don Juan (3,5 x 8 x 2,5). Rematáse nun cabo cun protomos de touro, mentras que o outro extremo está tallado. Sobre un astil cun trenzado similar o bronce de celorico do Basto emerxen unha figura humán inclinada sobre un caldeiro, duas figuras igoais cun remate redondeado e as cabezas dun porco, unha cabra e un carneiro.

O último bronce sacrificial o que aludiremos procede de Cariño (A coruña) e encontrase no Museo Arqueolóxico da Coruña.

Consiste nunha machada, cun enmangue liso, que no extremo proximal rematase cun prótomos de touro, sobre o que se dispón un anel soldado, existindo outro no extremo distal, que remata nunha moldura. Sobre o machado encontrase un torques de perilla “tipo artabro” cuia tipoloxía e propia da área xeográfica onde foi encontrado, e a cadanseu lado no tope do machado hai un anel.

O dito ata agora abonda para estabrecer sen posiblidade de erro a relación entre estes machados e o carro do museu de Guimaraes cas inscripcións de Cabeço das Fraguas e Lamas de Moledo, e para demostrar que estes sacrificios os facían membros especializados do clero.

A relación do torques cá soberanía e as divinidades e tan coñecido no mundo celta que non necesito demorarme en estabrecela, e mesmo sucede co oso animal alleo o repertorio de animais sacrificiais, pero que constítue o emblema por excelencia da soberanía no mundo celta, contexto no que se encadra, pese a quen pese, Galicia [Cf. comparativamente en CELTIBERIA. NET los papeles de Andrés Pena Graña intitulados ENTRONIZACIÓN REAL CELTOATLÁNTICA EN LA TREBOPALA, CROUGINTOUDADIGO O TOUDOPALANDAIGAE].

“Cuando un galo se llama Matugenos o un irlandés Mathgamhain, “hijo del oso” [ ...] no es porque ingenuamente se imagine descender de un oso... sino por que pretende relacionarse con el simbolismo real del oso... Los celtas no eran un pueblo primitivo, y su religión estaba vinculada a una clase sacerdotal instruída y poderosa que mantenía bajo su control a una rica aristocracia guerrera (Le Roux, 1970: 137)”.

A presencia do oso e do torques -e engado a miña convicción da adscripción sacercotal dos trenzados (Exodo: 28,13; 39,15) e das serpes que asocio dende a noite dos tempos o báculo sacerdotal ou craeb sidamail (Números: 21,8,9- no contexto sacrificial manifestanos o poder e catadura desta clase sacerdotal dun xeito mais efectivo que a presencia dun nome nun epígrafe.

E da man destes bronces sacrificiais pasarei a transcribir -Eila a miña intención oculta- a inscripción de Lamas de moledo (Castro D’Aire, Viseu).

A mellor conservada inscripción rupestre do NW penínsular foi tanscrita por Hernando Balmori (1935) e Antonio Tovar (1961).
Esta e a lectio de Tovar comentada por Schmidt:

Rufinus et Rufinus and
Tiro Scrip- Tiro wrote
serunt. it.
Veaminicori The Veaminicori
doenti give
*ancom the valley
lamaticon of the lamates
Crougeaia Maca to Crougea son of Maca-
reaicoi Petranioi r- reas Petranius the
adom porgon Iovea(s) ... swine (was offered by)
caeilobrigoi the caeilobrigoi.

Comments on the translation: Porgon shows the lenited (voiced) form of porcom, wich is also directly attested... the translation of angon as “valley” is possible, although uncertain; lamaticom also seems ambiguos, as Hernando Balmon 1935,107 has alredy remarked: “Lamaticom puede ser un adjetivo en *tico-s del tipo de linguisticus o un adjetivo formado sobre el gentilicio *lamates ‘los habitantes de Lamá”. By reading crouceai with instead of g (cf. also Hernando Balmori 1935, 109, we have another interpretation and also a different etymological explanation: If caeilobrigoi is a nom pl., the last sentence shoud rather be interpreted in an active sense, with iovea(s)/ ioveat as the verb (cf. also Tovar 1961,62; 1966/67, 252=1973, 200 f.) and radom *porcom as a direct objet). However, Caeilobrigoi might also be identified as the name of a deity in the dat. st.- (Albertos firmat 1995-55)=(Schmidt, 1985:320,21)”.


UN SACRIFICIO IMPOSIBLE

A pesares da autoridade do Dr. Schmidt e as persoas interpostas na sua longa cita, que estamos de novo diante dunha escea de sacrificio, e os vales non se poden levar e sacrificar diante do altar.

Inda que non fora máis que unha anécdota, e bon recordar que metátese é un metoplasmo, que adoitan os linguistas a cotio aprender os seus discípulos e consiste en alterar a orde das letras dun vocábulo. O problema xurde cando os sabios esquecen as leccións.

ANCOM --------- ACNOM; ANGOM ------- AGNOM> CORDEIRO AÑAL.


o parente masculino daqueloutra OILAM USSEAM de Cabeço das Fraguas.

Agora a inscripción cobra pleno sentido tralo prefacio latino:

RUFINUS ET/TIRO SCRIP/SERUNT

"Rufino e Tiro o escribíron"

VEAMINICORI/DOENTI/ANGOM(AGNOM)/ LAMATICOM CROUGEAI MAGA/REAICOI PETRANIOI.

“Os veaminicoros dan un año lamático (de lamas de Moledo, de onde procede a inscripción) para o croio altar de pedra do pedrón MAGAREAICO (en dativo de singular, que hoxe chamase Outeiro (de altarium,altar ) -da Maga.

UN PORCO CEBADO

RADOM/PORGOM IOVEA/CAEILOBRIGOI.

A verba RADOM non tiña por que causar ningún problema aos lingüistas que souberan galego: E unha verba de uso común e tanta coincidencia amosa de novo que no NW. no Baixo Imperio nunca se falou latín (outra cousa é que o escribiran os cregos letrados) senón un “castrapo” que non impide recoñecer hoxe o sentido de textos que se afastan de nos 18 séculos, é este aserto que o meu xuizo non debe alporizar a ningúen se pensa un pouco, instalase trala lectura de mais de mil diplomas latinos medievais e altomedievais, de Xuvia, Pedroso, Sobrado onde latinízanse de proposito toponimos galegos que moitas veces aparecían nas mesmas cartas sen latinizar que non cambiaron en mil anos ou cambiaron moi pouco amosando inda esas maravillosas claridades de liñas continuas que poucas veces se obscurecen cando os fillos adoitan no pais herdar dos pais biolóxicos. Radallo é o “sebo, graxa dura e sólida que se saca do carneiro, gado vacuno e outros animais (Franco Grande 8ª ed. 1983. 722)” equivale a voz castelán redaño “gordura pegada no intestino do porco e outros animais” A graxa e moi importante nos sacrificios igneos.

Así descrebe o Levítico o papel da graxa nun sacrificio pacífico, e dicir ofrecido por acción de gracias ou por algunha impetración (Estes sacrificios son tomados do mundo indoeuropeo, dos Hititas) (57).
“Se fora de gado menor a sua ofrenda en sacrificio pacífico a Yahveh, xa macho, xa femia, ofreceráo sin defecto. Si ofrece como ofrenda un cordeiro, o ofrecerá diante de Yahveh, apoiará a sua man sobre a cabeza da sua ofrenda e a degolará diante da Tenda de Reunión; logo os fillos de Aarón verguerán a sua sangue sobre o Altar, ao redor del.

Ofrecerá da víctima pacífica como sacrificio igneo a yahveh a graxa de aquela, a cola enteira, que se quitara dende xunto do espinazo, e a graxa que recubre o intestiño con todo o radallo que encima do intestiño existe, os dous riles coa graxa que hai sobre eles, próxima aos lombos, e o radallo que cobre o fígado, o cal quitarase cos riles.O sacerdote farao arder sobre o altar. E alimento de sacrificio igneo para Yahueh (3,6,11)”

Creo que en base ao sobredito debese dar por válida a lectio “Radom Porcom” por “porco gordo (ou cebado)” e dicir, radón, verba da que procede radallo, e que este porco sería ofrecido a IOVEA CELIOBRIGO.

A frase CROUGEAI MACA/REAICOI PETRANIOI foi lida por Tovar: “Para Crougea fillo de Macareas Petranio” -e non deixa de chamar a atención que o Dr. Schmidt (1985:321) acepte por omisión esta lectura- que recibiría un suposto Val dos Lamates dos Veaminicori.

Máis estamos diante dun texto sacrificial no que se ofrecen duas víctimas, un año e un porco, a dúas diviñidade que aparecen adxetivadas.

O año sacrificouse no altar (croio) da chamada “MAGA-REAICOI PETRANIOI”.




O PEDRÓN DA MACHA

PETRANIOI, en dativo de singular é un aumentativo de petra -similar a verba latina petro-onis, duro como unha pedra- que existe hoxe en galego usandose para designar un poste de pedra ou unha pedrafita na voz pedrón.
MAGA-REAICO mal lle cadra a un Macario cando existe (Colmenero) en Lamas un lugar próximo á inscripción que se chama hoxe Outeiro da Maga.

Esta MAGA, segundo se desprende do contexto (vai cun “IOVEA” que recebe o porco) ten a súa correspondencia no horizonte céltico ao que pertence esta inscripción sacrificial na deusa celta MACHA, cuia relación cá soberanía e doble.

Macha Melena Rubia filla do rei Aodh Ruad, que por certo tíñase que turnar cada sete anos- e ista parvada aparente e a clave para entender a xénese da temporalidade no sistema de herencia e transmisión da propiedade na liña supervivinte nos foros (“prestamos de uso” de tipo vasalático) galegos medievais, máis ista é outra danza- no trono do Ulster con Diothorba e Ciombart.

A morte do seu pai Macha asumiu a soberanía do Ulster, reinou sete anos e cando lle reclamaron a soberanía os fillos de Diothorba, casou co outro pretendiente Ciombarth, e obrigounos a fuxir.

Logo convertida en Leprosa Fermosa engaiolounos un a un e os reduxo a condición servil obrigandolles a traballar nun novo castro que ela mesma deseñou dibuxandoo no chan cá sua fivela. Macha é pois filla de rei, raiña e esposa de rei, por nacemento, por conquista e por matrimonio. Un verdadeiro paradigma da realeza.

Eu creo ter indicios razonables de que a divinidade destinataria do ‘año lamatico’ sacrificado no seu altar de Lamas de Moledo: MACA correnpondese con probabilidade a Mac(h)a, diviñidade estreitamente asociada a realeza revelando no epígrafe esta natureza a traverso dunha forma adxectivada (dun tipo ben coñecido no Nw. Crougin-Toudadigoe; (Co?)soe-Meobrigoe; Bandue-Lansbrigae) MACA-REAICOI, cuia terminación adxetivada masculina (en dativo de s.) -Reaico (galo, rigion, irland, ríge, got. reiki, finés rikki =reino, got. reiks, príncipe (un epíteto de Apolo na Galia toutiorix-igis) viria determiñada pola concordancia có substantivo en dat s. PETRANIOI (petranio, prob. pedrón pedrafita ou penedo figurativo).

Así pois o año sacrificado no altar de pedra do Pedrón Magaraiñico sería probablemente adicado a Mac(h)a/Reaico (=Coso oenaeco, Coso do Oenac(h), que preside a asemblea, Oenach/Forum) e dicir, a unha deusa da realeza.

A lectio do epígrafe segundo a nosa restitución sería “VEAMINICORI DOENTI ACNOM (ANCOM) LAMÁTICOM CROUGEAI MACAREAICOI PETRANIOI[...]”

“Os Veaminicoros dan un año lamático para o altar “Pedrón Magaraiñico (= do pedrón da raiña Mac(h)a)”...
“RADOM PORCOM IOVEA CAELIOBRIGOI (=(Co?)soe Meobrigoe; Bandue Lamsbrigae).
“...e un porco radón (mantido, gordo, con radallo) para Iovea Celiobrigo” sendo ofrecidas ambalas duas victimas, o “ACNON” e o “RADOM PORCOM” pola mesma comunidade sen que a inscripción plantexe así ningún problema e adquira coherencia institucional.
A simple idea de incluir un val (ancon) no piaculum sacrificial de resultas da lateralidade dunha lectura privada de contexto institucional-do carácter céltico da artellación social, político relixiosa do Nw- e unha impostura aberrante.

O CASTRO/DOMO

En outras publicacións (Pena 1991; 1992; 1.993: 1995:167-72) amosei como se artellaba a realidade institucional dun castro, como este era o eixo dun territorio demarcado de mediana dimensión (inferior en tamaño as actuais parroquias) e que todo ese conxunto constituía no Nw a casa (domus) dun señor (dominus) que extendía a sua ‘soberanía doméstica; dominio ou xurisdicción non so ao territorio económico acoutado por marcos de pedra (termini) -como o que aparece na marxen dun río en Vilar de Perdices “Ter(minus) ripau Puac” sinalando a beira do mesmo que pertencía aos Puac(os?) en Montealegre, Portugal -comprensivo de terras de laboura, prados, montes, augas correntes, e bosques, e, tamén, do recinto fortificado, ben defendido por foxos e terraplenos, única forma de hábitat coñecida pola arqueoloxía no TP á chegada dos románs, que comprendía non só casas e instalacións intra muros, senón tamén aos seus habitantes: “domestici” e gado maior e menor.

Neste tipo de sistema de soberanía doméstica o castro correspondese cunha casa, domus dun señor: un cabaleiro cos seus parentes e clientes, labregos e servos. E este cabaleiro neste mesmo sistema é a súa vez cliente ou vasalo do príncipe do TP.

Na Terra de Trasancos constatamos máis de medio centenar de Castros repartidos nos actuais municipios de Narón, Ferrol, Valdoviño, Neda e San Sadurniño que configurarían dentro do TP un macroterritoriro segmentado autarcico.

UNHA LETRA FATAL

Os castella adoitan aparecer frecuentemente no rexistro epigráfico de certo mobiliario arqueolóxico a continuación dunha letra C en posición envorcada "" [o ")" si el programa no admite el signo], que adoitaba interpretarse como centuria (Tovar) ata que M. L. Albertos (1975:65) propuxo a lectio castrum/castellum para esta letra cunha xeral aceptación.

De seren así a letra emvorcada non tería excesiva importancia por vir tras dela de novo o castelo na forma dun toponimo en ablativo sin preposición que en latín, referido a lugares de pouca importancia, ten a función dun locativo.

A letra adoita instalarse entre o TP e o castro.
[TP] Susarrus  [")"] Aiobaiciaeco[CASTRO];

[TP] Limicus  [")"] Arcuce [CASTRO];

TP Cilenus  [")"] Berisamo [CASTRO (BREAMO)];

[TP] (Principis Albionum)  [")"] Cariaca[CASTRO];

TP Celtica Supertamarica  [")"] Iureobriga [CASTRO].


En ocasións suplantando ao signo envorcado aparece a verba castellum

Ladronu(s) Dovai bra(ca)rus Castel(l)o Durbede (58)

outras veces suplantada pola verba domo, arquetipo de ablativo con función locativo na gramática latina:

Clotius Clutami (f) susarru(s) domo Curunniace (CIL.III 2016); domo Lucodadiacus (CIL III 4227) (59)

Nunha ocasión aparece en ablativo a verba “domo” un termo da soberanía doméstica seguida dun xenitivo de possesor tralo signo "" [")"] envorcado.

[")"] domo Vacoieci.

Esta ‘casa de Vacoieco’ (como a Casa dos Tenrreiro no Trasancos medieval) non era outra cousa máis que un castro do Treba dos lanciates cuio possesor chamabase Vacoeco cunha etimoloxía alusiva a posesión de vacas.Nos epígrafes funerarios o origo ou linaxe da oligarquía podese expresar da seguinte forma :

Nome propio + patronímico (apelido) + nome da Treba + residencia ou domicilación + datos referentes á idade + situación da tumba + tipo de propiedade da mesma.
POPILLIVS HIRSVTVS (NOME)
FLAVI VENCIECI F(ilius) (PATRONÍMICO OU APELIDO)
LANCI (ensis) (TERRITORIO POLÍTICO, TREBA OU BISBARRA)
DOMO VACOECI (DOMICILIACIÓN)
AN(forum) XXXII (IDADE DO DIFUNTO)
H(ic) S(itus) E(st) (SITUACIÓN DA TUMBA)
Outras veces indícase só a domiciliación sen menciona-la Treba ou a Treba sen mencionala domiciliación.
A Lectio Castellum [Mª Lourdes ALBERTOS “Perduraciones indígenas en la Galicia Romana: Los Castros las divinidades y las organizaciones gentilicias en la epigrafía”. In Actas del coloquio internacional sobre el Bimilenario de Lugo. 1977:17 ss] da letra fatal que lle chamou UNTERMANN que na secuencia epigráfica vira as ostensiblemente costas ao topónimo en ablativo que adoito lle segue (suxeto e obxecto da cláusula) maila seren aceptada pola maioría dos autores mantén todavía boa parte da sua transitividade indemne (dende que fora lida por Tovar como Centuria) e esta capacidade que ten o signo de provocar distintas percepciones (“censum” por J. C. Bermejo) manifesta aínda disidencias serodias na suxerente lectura cognatio de A. Rodriguez Colmenero.

Cá coordenada “”[")"]= Castellum a cuestión da comprensión do discurso epigráfico da letra envorcada parece resolta non así un problema Orwelliano (¿por qué comprendemos tan pouco a pesares da evidencia que temos?) baseado na existencia de crenzas firmemente mantidas e aceptadas a pesar de careceren de alicerces e ir contra da evidencia (a mención do castella semella innecesaria por ir explicita nun topónimo en ablativo).

Calqueira teoría da lingoaxe establece a relación entre usos e usuarios e que o discurso organizase por unha ideoloxía específica que pode ser lida dos elementos lingüisticos do texto si suplantamos ““ por “castellum” a clausula “et s. [")"]” na inscripción de Chaves: Camallus/Burni/f/hic situs /est annor. / III et s  Tarbi frater facie/ndu curavit (CIL II 2484) (60)¿Qué significa?

Si este signo “”[")"]-que en ocasións aparece na clausula precedido pola preposición (de contexto referencial) ex que podría ser seguida dunha verba expresiva dunha categoría social- é o mesmo castro (concebido institucionalmente como domo, casa dun dominus cos seus domestici ben instalados en cadansúa cabana e o seu dominium ben demarcado) a súa proliferación ou desaparición nos rexistros non responde a situacións novas nin incide na articulación institucional do TP e macroterritorio económico demarcado autarquico (sucesión de castros que nel se inscribe) senón que se debe a cambios de gostos das oligarquías na expresión da sua linaxe (filiación e origo), pois obviamos dicir que estes epígrafes non foron encargados precisamente aos lapicidas polos labregos.

É significativa o meu xuizo a prematura interpretación de G. Pereira Menaut e Santos Yanguas (1979) de esta letra “La entidad organizativa referida por las  [")"] parece más bien una forma de control administrativo romano y nunca una forma de organización social indígena”.

E a cuestión de como este feito se integra no discurso ideolóxico do historiador e é articulado nun discurso específico -sin excluiren os propios acontecementos que dan pé a unha interpretación- e pode ser estudiada mediante a teoría lingüística que permita estableceren formalmente si a ideoloxía que se vé esta no material da fonte ou é unha manipulación podese respostar na rectificación (1982) de G. Pereira Menaut [con quien pese a discrepar puntualmente en esto, escrito por otra parte hace mucho tiempo el autor de estos papeles está de acuerdo en muchas otras cosas] do aserto anterior:

“La desaparición de los 'castella' en la expresión del origo personal y la utilización de las 'civitates' que tienen lugar a continuación [supuestamente tras la concesión por Vespasiano del 'ius latii'] supone un cambio en la organización de las comunidades índigenas. La instancia organizativa básica, la comunidad que da el 'origo' a las personas ya no son los 'castella' sino las 'civitate's”.

[Nota de Andrés Pena engadida o 31 de xaneiro de 2006: A inscripción de Vegadeo: XP (Chrismon) Nicer Clutosi, [")"] Cariaca,[da Casa do] Principis Albionum  Blaniobrensi ven precedida dun crismón XP, entre o sol e a lúa, e cristián, e non pode ser anterior ao ano 314. Corresponde en realidade a un momento moi avanzado do século IV senón xa do s. V, có que este signo ninn desaparece do rexistro durante todo o Imperio, nin reflicte un cambio no sistema organizativo, este signo segundo o vé Andrés PENA GRAÑA pese ao que ata agora se ven decindo ao respeto, equivale plenamente as expresións que, ocasionalmente, aclarándoo o acompañan "ex", "de hoc", o coma na lingoaxe matemática "pertencente a"] e, en outro lugar di o sabido profesor:

Si lo anteriormente expuesto sobre la reorganización de las 'civitates' y de los núcleos de población es aceptable, parece que también en Gallaecia el 'ius latii' significó una restructuración de las 'civitates' indigenas, el abandono de sus formas ancestrales para organizarse el modo romano recibiendo con ello, naturalmente la autonomía administrativa, la städtische Autonomie para decirlo con la exacta expresión alemana (Pereira Menaut 1982:264)”.

O T.P. foi sempre antes da conquista (TREBA/TOUDO) e ata o século XII (TERRA/TERRITORIUM) o punto de referencia básico dos galegos e os habitantes do N.O. penínsular, e resulta inaceptable falar dunha reorganización de que tanto gostan anticuarios e medievalistas, promovida dende fora do sistema político territorial galego, nin co Imperio, nin co regnun suevorum ni ca monarquía astur.

ARTICULACIÓN INSTITUCIONAL DO TP GALEGO (E POSIBLEMENTE DO TP CELTIBÉRICO)

A Treba Constitue un espacio político demarcado por fitos terminais (TERM. TREB. OBIL) que o separan dos territorios políticos adfines: Componse no Nw dunha sucesión de castros cadanseu asemade un territorio económico demarcado (por fitos como os de Vilar de Pérdices) conprensivo de pastos, terras de cultivo, bosques e cursos de agua do mesmo modo cunha Villa medieval (A. Pena 1992) que configuran tanto un espacio canto a xurisdicción dunha casa nobre (=fine irlandesa) si me toleran a violencia da transposición, dun xeito similar os nosos pazos dos séculos XVI-XVIII.

Casas clientes (de *clino, inclinarse diante de) ou vasalas (gwassaul = servidor, wassalus, o que serve) do príncipe do TP-, chamese este Treba/toudo, civitas/populus/respublica/, Terra/Territorium- e xefe de Tropas corono/imperante (Pena 1992:24-45, 130-63, 171-92, 278-314:1993:41-59)

Iste sistema de artellacion en Territorios políticos comprensivo de Castros era común tamén a grande parte da Península Ibérica, e Blázquez repara en que Catón recibíu no ano 195 A.C. a tres legados dos ilergetes entre os que estaba o fillo do rei Bilistages reclamandolle 3000 homes para que os seus castella poideran aguantalo asedio o que estaban sometidos “Venerunt quaerentes castella sua opugnari nec spem ullan esse resistendi (Liv. XXXIV, 11)” sinalando Livio a caída de sete castella da civitas dos bergistanos e como ese ano os romanos saquean os castella dos turdetanos (Liv. XXXIV) (61)

Castros (castella) ou 'casas' (domi) encadradas na soberanía domestica (dominus) en grupos familiares, verdadeiros clanes (Pena 1991:116-19) ligados verticalmente, quer por parentesco, quer por dependencia vasalática (mediante relación de clientela), co 'princeps' do T.P. como sucede en todo o mundo céltico.

O clan celtico en nada se diferencia da gens meseteña (Pena Graña:1992:116-18) e esto pon en relación ao NW cá extensa area das gentes, e a gens celta na extensa maraña de relación de dependencia abrangue a toda a pobración vasala do 'princeps' do TP, e dicir a tódala pobración dun Treba (gentilitates) dende o Cantábrico ao Teixo.

Similares á fine estas casas nobres constituían unha clientela “de sangue” cenel e a cabaleiría do Princeps/Corono.

Os Príncipes da Terra están doblemente testemuñados na epigrafía galega. Na inscripción de Pedreira (Vegadeo) aparece “[xp (Christus), Nicer/Clutosi/ [")"]/ Cari/aca/princi/pis Al/bionu/m an / LXXV/ hic s(itus) est”.

“Chrismón. Aqui xace Nicer Clutosi do 'castelo' Cariaca, [da Casa] do Príncipe dos Albions, de 75 anos” (62). e entre os Copori, outro ‘princeps’, de nome mutilado, fillo de Veroblio [=VEROBREO] (63).

Como sucede cós castros, tamén os principes territoriais non constituen unha rareza no NW sendo similares os celtibéricos.

Rematada a guerra púnica “cunha fina intuición Escipión liberou aos refens hispanos-proba de que a 'devoltio' garantiase as veces ca entrega de familiares dos nobres- vendendo como escravos aos africanos. Entre estes nobres reféns encontraríanse a muller e mailas fillas de Mandonio, irmao de Indibil, e a prometida de Allaucio. Os historiografos romanos: Dion Casio, Polibio, Frontino, Livio e Apiano demoranse para salientala sorpresa de Allaucio cando Escipión non aceptou o rescate que se lle ofrecera pola sua prometida e o agradecemento deste o comprobar (Allaucio) que lla devolvera virxe.

A conducta de Escipión, mostra do alcance da sua visión política, obtivo o inmediato resultado dunha concurrencia masiva de 'principes' hispanos con agasallos: Indibil e Mandonio (norte do Ebro), Edecón, rei dos Edetanos (Valencia e Sagunto) etc. Estes e outros nobres de diversos pobos fixeron con él un foedus polo que prestarían asistencia militar a cambio de diñeiro (Pena 1991:131).

Podemos afirmar que o príncipe Territorial da Gallaecia “Nicer Clutosi principe dos Albiones” ou o fillo de Veroblio, pouco ou nada se diferenciaría dun príncipe territorial (ri-Túath) de Irlanda ou das illas británicas. Un rei británico dos Atrebates cogidubnus cuio pazo de fishbourne, preto de Chichester asombrou os arqueólogos dos anos 60- era rex e legatus Augusti. Os romanos mantiveronno no seu posto porque a sua traición permitiulles contar cunha base de confianza para sometelo W de Inglaterra. Mais aos outros Británicos (64) os romanos quitaronlles a soberanía que pasa ao representante do pobo romano, xa non son reges mais manténselle a súa preeminencia (príncipes) nos seus territorios única forma de que Roma poidese ter un cómodo control sobre eles (Pena 1991:129)”.

Parte destes TP hostís a Roma foron cecais atribuídos a Cogidubnus polos romanos (Atrebates é unha verba equivalente a latina atributi) ¿ao contar cun home de confianza atribuíronlle Trebas ou tribos veciñas para garantila súa fidelidade? ¿Viña de antes esta atribución? Como fora os atribuídos a Cogidubnus rei dos *Atrebates o serían en virtude dun vínculo personal que quedaría disolvido á súa morte (ca. ao 80 d.C.) desgaxándose dos Atrebates os Belgae e os Regnenses (65).

Si at/tribuere consiste en atribuír (xuntar tribos), dar Trebas ou TP por parte do conquistador aos clientes de confianza, outra verba, con/tribuere en Con/trebia e probablemente can/tref (que a etimoloxía fai derivar de “cen” e “tref”) e o seu homónimo latino 'contributus' indica outro tipo de dependencia dentro da dinámica interna das comunidades e a busca de protección e orden (por seguridade, presión do máis forte ou mesmo concentración patrimonial dos príncipes que casaban con adfines tralo aporte dunha cuantiosa dote).

As tribos Ibéricas trala noticia da victoria naval diante de Marsella de Decimo Bruto achegáronse a cesar masivamente. “Interim oscenses et calagurritani, qui erant cum Oscensibus Contributi, mittunt ad eum (Cesar) legatos seseque imperata facturos pollicentur” (Cesar bel. civil LX).

Os máis madrugadores,os Calagurritani (Loarre o N de Huesca) estaban vinculados como contributi (= Contrebia = cantref) cos oscenses (habitantes de Osca hoxe Huesca) e este vínculo facíase solemnemente no seo das feiras ou asembleas que coñecemos no NW có nome de Oenac(h)/Forum sacrificándose cecais cabalos como sucede cos cántabros (Horacio. Carm. 3,4, 34; Silio Itálico, 3,361) non excluíndose xunto o sacrificio de cabalos os sacrificios humanos como o testemuñado en Bletisama, Ledesma (Livio, per. 48) (66) e o sacrificio de porcos, forma que adoita a tessera hospitalis do ano 14 de Herrera del Pisuerga (67).

Xunto a expresiva forma do porco sacrificial encontramos a miúdo nos hospitia C.I. o “apertón de mans” tan expresivo da clientela, vincallo, dependencia e vasalaxe e do estar en boas mans que perviviría na plástica institucional feudal medieval. Por estes pactos de hospitalidade os sometidos, in fidem acceptos pasaban a integrar a familia do patronus esto equivale a unha especie de adopción como homes libres (liberi= fillos lexítimos que equivale aos etera etruscos ou ambacti celtas).

O horizonte Indoeuropeo desta institución é moi remoto, no mundo Mitannio o príncipe Silwa-Tessub grande terratenente fixo a súa fortuna acaparando terras mediante adopcións simuladas (CÓRDOBA 1998:113) reducindo a servidume os así encomendados sendo esta unha da causas la caída de Mitanni (68).

En occidente coñecemos esta institución nun mutilado pasaxe de Festo (69) que sinalaba que os patroni distribuían entre a clientela mais pobre e limitada en recursos (tenuioribus) parcelas en precario (precarium) para que as traballasen nun horizonte semellante o descrito por Tácito (Germ. 25,1) para os xermanos e ben coñecido en culturas célticas de base Territorial e que nos por fortuna temos ben testemuñado no rexistro epigráfico (PENA. 1992:133).

Máis esta interdependencia de patróns e clientes ten uns limites temporais no mundo céltico, os impostos pola familia lexítima e redúcese a tres “voces” (da derbfine céltica) non ultrapasando alén do avó nin colateralmente aos primos segundos-sexto grao (Pena: 1992: 293-94)-como amosan P. de Francisci (70), a epigrafía galega (Camalus Ulpini f. Celtius f.) e os nosos foros, fósil institucional, que toman o nome da asemblea estacional Oenach/Forum onde nacen e perviven en Galicia ata o S. XIX (PENA 1992:281-314).

Unha mesma melodía “sibi uxori liberis posterisque suis eumque uxorem liberoque eius” repetida constantemente ata chegar á éxtase por ámbalas duas partes patron e cliente (implicados no considerable repertorio de contratos sinalagmático baseados na bona fides presente nun mobiliario arqueolóxico institucional que se incrementa a ritmo vertixinoso ca proliferación de furtivos con detectores de metais) e a anterior secuencia da tessera hospitalis do Courel ( Montecido, Museo de Lugo) do ano 28 na que os lougueios aceptan ‘in fidem clientelamque” a Tilego fillo de Ambato repetírase dez anos antes cando esta civitas dos Lougueios toma como patrono a Asinio Galo “liberis posterioque suis” na tabula hospitalis do Museu de S. Antón (A Coruña).
A caducidade destas voces apreciase no hospitium de Asturica Augusta do ano 152 que amplia a outras gentes e renova un pacto de hospitalidade das gentilitates dos desoncos e tridiavos da gens dos zoelas do ano 27 de por mor de transcurriren as voces e este e é non outro o sentido do hospitium de Castromao do 132 d. C. en que os coelernos renovan un vínculo caducado (neste caso co “sarxento de guardia” do campamento que tenen máis a mán) có prefecto da cohorte I dos celtiberos C Antonio Aquilo como representante en remota instancia do emperador.

c) O FORO

En outro lugar e tempo (1991: 141-43; 1992:292-314) amosei o común orixen institucional do hospitium e o “foro” galego contratos sinalagmátaicos baseados na boa fé de orixe céltico e como ben discriminadas unhas clausulas nestos contratos permitian exercer a ambalas duas partes A e B implicadas actiones noxales en caso de incumplimento de dalgunha delas.
AS OBRIGAS DE A (PATRONUS/LOCATOR) PODENSE RESUMIR NOS SEGUINTES COMPROMISOS:

- Cedelo ben ou cousa (que pode ser previamente cedida por B (por derrota militar, presión ou vontariamente) a A.

- Percibi-lo canón estabrecido.


- Traza-la relación de clientela mediante a recepción dunha comida na casa de B ou recibir deste o pago duns animais en certas datas.

- A recepción da cousa cedida o finaliza-las tres voces.


- A renovación do contrato na mesma linaxe.

AS OBRIGAS DE B (CLIENTE/CONDUCTOR) PODENSE RESUMIR NOS SEGUINTES COMPROMISOS.

- Coidar, mellorar e non cometer “aussum” ca cousa cedida en “préstamo de uso vasalático”.

- Paga-lo canón estipulado.

- Dar de comer o señor e o seu sequito e determiñados animais en certa data.

- Ser familiar amigo e vasalo de A (71).

- Ir armado a defendelo (acodir ao seu chamamento) e ser axudador (auxilium).

Concluimos sinalando que este sistema institucional de obrigas mutuas e apricado de abaixo a arriba no TP. Regula a relación entre o servus e patronus, entre o home libre e o dominus dun castro ou unha villa, entre os domini e o princeps do TP, e entre este e o conquistador, sexa o emperador (e seus representantes) de Roma, sexa o rex suevorum, sexa o monarca Astur ou o rei de Galicia.

Adoitan os señores nas sociedades cabaleirescas ou feudais recompensaren con terras os que saben servir, e sinaladamente os príncipes conceden verdadeiros feudos os seus cabaleiros destacados.

Calqueira “territorio demarcado” sexa este unha simple leira un castro/villa pódese formar dun tirón mediante este tipo de concesións e os “territorios demarcados” crecen no TP ao compás do crecimento demográfico e as roturaciones non sendo extrano que se formen castros por este sistema no S.I. no II, ou III, d.c., como se formaron villae no século IV e se seguian a formar “Villas que meo dato haberente meos infanzones (A.H.N. Sobr. Cod 976 B fol 7 rev. ano 966)” nos ss. IX, X e XI por concesión dos príncipes seu imperantes dos Territoria (TP) galegos.

Esto testemuñase na epigrafía do Nw en Remeseiros no que debe considerarse o primeiro “foro” (Prestemo de uso vasalático)galego:

“ALLIUS REBURRI ROGO DEU ADIUTOREM IN AC CONDUCTA CONSERVADA. SI QUIS IN AC CONDUCTA P(OSSESIONEM) MICI AUT MEIS INVOLAVERIT SI(T) R(EUS). QUAEQUMQUE RES AT MII AUSSI SIQUIT EA RES[...]”

Onde trala imprecación do conductor que pon a Deus por garante e situa esta inscripción, xa cristiana, non datable antes do ano 314 (72).

“Alio fillo de Reburro rogo a Deus axudador para conservar esta *conducta”
(*Obxecto locado neste caso probablemente unha villa).

Ven a coñecida fórmula (para os familiarizados cás cláusulas da diplomática galega Medieval).

“SIQUIS IN AC CONDUCTA POSSESIONEM MICI AUT MEUS INVOLAVERIT SIT REUS”.

“Se alguén da miña parte ou dos meus for contra a posesión desta conducta seña reo”
Omnipresente nos contratos sinalagmáticos galegos e asturians:

“[...] SIQUIS CONTRA HUNC FACTUM MEUM ALIQUIS AD IRRUMPENDUM VENERIT SIT OMNIPOTENTI DEO ANTE FACIEM SUAM REUS” (73)

Onde cobra sentido a posición institucional e o significado da clausula de Remeseiros.

“[...] Siquis in ac conducta possesionem mici aut meis involaverti sit reus”que expón a ira diviña e Vinganza humán (unha escomunión ou execratio) ao transgresor da bona fides e reserva ao locador o exercicio da actio:

“Siquis igitur, tam de meo genere quam de alieno pro mea voce, bobis vel voci vestre sive posteriati hanc cartam infringere vel hereditate modo aliquo aussus fuerit, iram dei habeat et maleditionem et siquid invasserit duplet[...]”(74) e por elo veñen novalmente acompañados de clausulas específicas da obriga de restitución polo conductor ou as suas voces da cousa danada o que non impide o locador unha actio noxal en caso de transgresión mediante unha clausula trala execración na que se obriga á restitución do ben danado e o pago dunha multa.

“Et qui eum vel in módico emutare temptauverit, quisquis ille fuerit... in super redat... deacem millia solidorum regalis monete pariat et quidquid inquietaverit vel calupniaverit in duplo componat (Most. Pedroso, Narón. 1.111 ACM. -A8.CDP1)”.

Estas clausulas son ao meu xuizo a clave que abre o sentido institucional dos textos celtibéricos e poden resultar decisivas para o desciframento desta lingoa. Na penúltima cláusula do Bronce de Contrebia (Botorita) temos testemuñada esa multa una versión vernacula -contexto hispano- de usos institucionais celtas.

“Tocotei ios urantiomue auseti aratimue tekametan tatus”
“quen quer ouse un urantio ou un arati pague(dea) dez veces”.

[ Nota de Andrés Pena Graña Creo firmemente, como ya lo manifesté en anteriores ocasiones que esta penúltima cláusula […] URANTIOM-UE AUSSETI ARATIM-UE DECA MEDAN DATUS pese a estar redactada con alfabeto Ibérico está infiltradísima de latín, cierre los ojos quien no quiera ver, y equivale a las cláusulas anteriores: en "TOCOITEI IOS URANTIOM-UE AUSSETI ARATIM-UE DECA MEDAN DATUS reconocémos la cláusula de derecho privado celtohispano = QUISQUIS AUSSUS VEL URANTIUM [posiblemente del latín *ûror, -ere, ussi- ustum (3) quemar, rozar, hacer estivada] VEL ARATIM DECA MEDAN DATUS= quien cometa ausus ora a una roza (estivada) ora a una arada que de diez modios [medas o medidas de cereal]



O repertorio comminataorio (de execratio) que posibilita -tras deixar fora da sociedade civil ao transgresor- as actiones noxales contra o conductor ven usualmente seguido dunha claúsula específica de obriga de restitución da cousa danada pola parte (ou as suas voces) en uso do ius in aliena re máis unha multa. Iste é o sentido da derradeira claúsula de Remeseiros maila o seu obscuro final “quaecumque resat at mii aussi siquit ea res vobis [...]”

Pola que a parte conductora obrigase a restituir á voz do locador a cousa danada. Temos pois unha inscripción de locación-conducción de direito común galego (á beira do Limia) interna de dentro dun T.P. Nin se corresponde cas fórmulas dos hospitia que establecen nos de clientela entre os Trebas e o imperio (ou os seus representantes) nin se corresponde cás fórmulas que a noan hospitia inter civitates ou entre una civitas e un particular nobre.

Por un feliz maila que mutilado fragmento epigráfico o fragmento dunha claúsula conservada nunha lousiña de pizarra da villa de Noville (Terra de Bezoucos, Ares) sabemos que tampouco en Remeseiros estamos diante da concesión a un particular dunha simple leira pois este procedimento era usualmente verbal (as cláusulas lianse diante de testigos) ata ben entrada a Idade Media, eila á clausula

“[...] quinqumqua auxe quaruqq(ue) verba quiqui [...]”(75)

ao que seguiria a obriga da reposición da cousa danada. Este epígrafe conoutros de difícil lectura encontrase próximo á parte superior do biselado da placa feito para levar un marco de madeira. A sua utilización como rexistro ven avalada por outros epígrafes de doada lectura que contén “IKEOTONEQUAM CCCV IK( ) IONEQUAM *L? (cecais como observa PÉREZ LOSADA en nexo con “signos que también pudieran ser numerales) que Fermín interpreta, de novo, máxicamente “como un deseo de maldición para estos dos personajes (Ikeoto e Ik(u?)Rio)”cando o que recolle a placa e probablemente o precio da compra ou venda de dous cabalos expresado (en diñeiro ou marcas de prata) nos numerais.

O locador en Noville non sería outro que o dominus da villa e o conductor un labrego.

A importancia da inscripción de Remeseiros e enorme pois estamos ¡diante do primeiro foro galego!76.

EPÍLOGO

Os indicios que temos sobre usos e costumes atávicos na agricultura galega permitenos supor que os usos comunais nas agras (testemuñados na península pola fontes) non impiden no horizonte céltico que se dividiran estas en tenzas de cadanseu labrego ben demarcadas que a arqueoloxía non intervencionista amosa nas ladeiras aterrazadas (Eiravedra, Sedes) próximas ao castro.

Trala colleita os monllos dispostos o pe das leiras serían desmados polo señor e o clero indíxena con distintos criterios dependendo da posición do labrego (home libre -con bois e terras-, servo-cós bois e a terra posta polo señor-).

Polo que permite ve-lo sistema comparativo os usos agrícolas serían moi estables cá división en tres follas das parcelas e a rotación de cultivos (demostrada hai 7.000 anos no Neolítico de Nova Guinea) sistema este que non altera o medio e, conserva os recursos naturais.

Unha testemuña indirecta (M. Iuniano Iustino Epitoma XLIV, 36) confirma a existencia de decruas e rozas nos montes que demandan usos comunais (cecais cada 20, 30 ou 40 anos como se veu facendo ata a presente centuria).

Ca chamada ‘romanización’ -concepto que todos usamos pero convén dicilo non está definido no Nw- a vida cotidian dos castros non sofre variacións- salvo un aumento nas detracións campesinas por mor de novas taxas- tampouco o medio nin as estructuras políticas.

Semella innegable que existiu sempre unha circulación comercial -obxectos de luxo importados polas élites- integrada no “world economic Syshems” extendida a paises e culturas remotas, e que na dominación extenderonse productos (vino e aceite) costumes e obxectos mediterráneos e romanos.

Na lingoa o latín foi empregado na escrita nas relacións có imperio, e o alfabeto da lingoa vernacula (literalmente dos escravos) nos usos e costumes indíxenas- como amosan as inscripcións lusitanas- do clero desaparecendo da escrita cando empreguen estos o latin nos textos trala sua conversión masiva ao cristianismo. O pobo nunca falou propiamente latín.

Resumindo podemos dicir que no período chamado dos castros entre os anos 600 antes da nosa era, ata o 500 da era actual, a xente vive dentro dos muros, pero desenvolve a sua actividade social e económica de labregos e gandeiros fora da casa, nas terras de cultivo e pastos nun espacio económico exterior demarcado por límites e marcos de gran pervivencia.

Porén, o castro sería o asentamento humanizador da paísaxe (A). Dentro da mesma demarcación van evolucionando os asentamentos, e os labregos pasan a vivir en cachoupas, modestas grañas illadas, mentras os señores poderosos construénse villae o xeito romano (B). Neste espacio de tempo entre os anos 300 e 600 da nosa era o antigo territorio dos castros pasaría polas duas opcións descritas.


Entre os anos 400 e 800 da nosa era, entrado xa na Alta Idade Media, os señores mais modestos construen “castronelas”. (defended farmsteads) grañas defendidas-ás que chaman villae (C), evolucionando así o tipo de asentamento, pero conservando a demarcación ou espacio económico dos anteriores modelos.

A villa vai funcionar como un pazo, os señores e os seus labregos viven agora fora do recinto fortificado. Os señores nunha luxosa “villa” con calefacción, habitacións e almacens, seus labregos e home libres, vasalos todos do señor espallánse nas suas casas dentro do mesmo territorio demarcado que antes tiña o castro. so cambia a forma da distribución das vivendas máis non os usos e costumes anteriores.

Os señores dos castros mais modestos chamaban villa a un pequeno recinto defendido onde vivían cós seus criados e gado.

Esta forma de habitación extendeuse ao pouco e a partires do S. V. convertíuse na única forma de habitat na Terra de Trasancos, e nas outras terras galegas, así ata finais do S. XII, período do que conservamos en Narón varias “villae” como esta de Pradeedo (O Val) que nos serviu de modelo que temos datada a comenzos do século XII (D).

No corazón da etapa Medieval, ano 900 ata 1.200 máis ou menos, o señor instalado na villa exerce a súa xurisdicción no mesmo espacio demarcado que antes tiña o catro, que confunde á pequena aldea e os casais labregos dispersos.

Transcurrren mil anos, e o cambio producido pola influencia do home no medio cá súa actividade agropecuaria ou forestal é irrelevante, permanecendo a paisaxe practicamente inalterable cunha relación armónica entre terras de cultivo, de caza e pastos. Pero cando avanza a Idade Media xa se observa unha meirande transformación paisaxística coa creación clara dunha rede viaria facilitadora das comunicacións, que avanza cás roturacións e crecimento demográfico.

Todo isto lévanos a conclusión de que na Terra de Trasancos, ao igoal que no resto de Galicia, hai unha evolución dos asentamentos e construccións humans nas que perviven firmemente espacios sociopolíticos e socioeconómicos herdados do pasado, dandonos duas claves para a interpretación da ordenación territorial das idades Media e Moderna por unha beira e da organización sociopolítica pola outra.

Culminamos chegando a Idade Media, pois con duas conclusións que serán fundamentales para entende-la evolución da nosa bisbarra, a Terra de Trasancos, a estructura dos 'Territoria' ou territorios galegos (orixinariamente Trebas), e a estructura socipolítica. Asociado a unha demarcación territorial, neste caso Trasancos, existe no mundo céltico a figura do señor de señores Princeps ou Corono; representando o meirande poder político ou social, e a figura do “ovate” ou crego representando o poder relixioso. Entrados na Alta Idade Media e ata finais do S. XII, duques e condes adoitan en Trasancos e nas outras terras galegas os títulos de 'Principes' ou de 'Imperantes' de Terra.

In Territorio Faro [...] in Territorio Prucios... in Territorio Ortigaria[...] princeps huius Territorie comes dominus ferdinandus[...]” (AHN. Códices (Xuvia) 1041b nª 23 fol 6v.).

“[...] Et est ipsa hereditate in territorio Trasancos[...] Imperante de Trasancos commite domino Fernandus Suo maiorino, Froila Menendit”. (AHN. Códices (Xuvia) 1041 b nª 161 fol 29 vto).

Titulos que amosan que estes nobres e as súas terras proceden do mundo “celta”, e isto mesmo sucede ca cabeza do clero na bisbarra, adoita o título de 'Abba' ou “arcipreste” no mesmo espacio demarcado chamado Arciprestado que coincide cá Terra do Príncipe.

Estes arciprestados parten dunhas 'dioceses' o fronte de 'episcopi' que se corresponden cós territorios políticos e que aparecen instantaneamente revelando a conversión masiva do clero (Pena 1991:148-50; 1992: 24-7; 1995:171) ao cristianismo que se produciria no 314 no que o 'episcopus' da diócese galega de Beteka, ignoto Treba/civitas/populus da Gallaecia envia a un presbitero as galias ao concilio de Arlés.

Nace así unha igrexa celta galega distribuida sobre TP igoal que sucede en Irlanda douscentos cincoenta anos mais tarde cando trala conversión do Ard-Ri convertironse tódolos seus vasalos e clero celta instalados en TP (Túath) circunstancia (Pena. 1995:170) que fixo que a igrexa céltica Irlandesa adquirise rasgos similares a igrexa galega. O episcopado tendería a desaparecer debido a multiplicidade dos Túaths os que circunscribian como en Galicia os limites de 'dioceses' abondo pequenas e sen vida urbán convertíndose os bispados en centros monásticos (Armagh, Derri, Clonmacnoise, Inísmore, Kildare, etc) e as sedes en sedes abbatiles, pasando os vellos druídas como en galicia de ovates a abbones cambiando todo para seguir igoal. Eo pais de Gales cristianizouse cós mesmos presupostos no S. V.

A chegada de Martiño de Dumio e a conversión de Teodomiro modificaron as cousas replantexandoas dun tirón (a 569, Concilio Lucense) dende a cúspide da cadea vasalática” creandose dous circunscripcións con sede en Braga (conventus juridicus Bracarensis e Conventus Lucensis e conventus Asturiensis que pasa a Lugo).

VIII Ad lucense: Luco civitas cum adjacentia sua, quod tenent comites undecim, una cum Carioca, Sevios et Cavarcos.

VIII Ad Auriense: Letaos, Bival, Palla Auria, Verugio, Bivalos, Teporos, Geurros(=Iutres no L.F.) Pincia, Cassavio, Vereganos Senabria et Calapacios (=Cabazas no L. F.) maiores.

X Ad Astorica: Astorica, Legio, Bergido, Petra Speranti, Comanca (=Colanca no L. F., Ventosa, Mourelle (=Murelle no L.F.) antes da chegada dos mouros confirmando as teses de Isidoro Millán) Superiore et Inferiore, Senimure(=Senure no L.F.), Fraucelos (Fraugellos no L.F.) Pesicos.

XI Ad Iriense: Morracio, Salinense (Saliense no L.F.), Contenos, Celenos, Metacios, Mercia (Mercienses no L.F.), Pestemarcos, Coporos, célticos, Bregantinos (Brecanticos no L.F), Prutencos (Prutenos), Prucios (Plucios no L.F), Besancos (Besaucos no L.F.), Trasancos, Lapatiencos (Lapaciencos) et Arrós.

XII Ad Tudense ecclesias invicino: Tueredo, Tabuleda, Lucoparre, Aureas, Langetude, Carisiano, Marciliana, Turonio, Celesantes, Toruca. Item pagi: Aunone (Dunone no L.F.), Sacria, Erbilione, Cauda, Ovinia, Cartase.”

Segundo o Cronicón Iriense que a pesares da sua serodia redacción basease en antigas fontes “Miro Tomou baixo o seu dominio a Braga e reuniu o Concilio Bracarense segundo, onde acudíu Andrés no ano 610.

E Miro puxo baixo a súa sé Iriense as seguintes dióceses a saber: O Morrazo, Salnés, Moraña, Caldas, Montes, Meta, Merza, Tabeirolos, Valga, Louro, Nemancos, Vimianzo, Seaia, Bergantiños, Faro, Escudeiros, Dubra, Montaos, Nendos, Pruzos, Bezoucos, Trasancos, Labacengos e Arros, e outras das que se ten mención nos canones” (77) que como vemos no presente mapa mantiveronse intactas como TP e arciprestados cá mesma circunscripción territorial ata a Idade Media, e mesmo chegaron ao século pasado.
Para obter o mapa dos Trebas da Idade de ferro abonda con facer unha reducción dos arcíprestados, sendo calqueira intento de elaboralos por outro camiño un exercicio de imaxinación sen valor ningún.


Notas
1Durante todo ese tempo PENA nos traballos de campo contaría coa axuda de Alberto LÓPEZ FERNÁNDEZ e Ignacio GARCÍA NOVÁS, permitindolle unha froitífera colaboración comprobar sobre o terreno a realidade factográfica dos diplomas,. Foi esta investigación, dende o comenzo do traballo dirixida polos profesores José María LUZÓN NOGUÉ e Luis MONTEAGUDO GARCÍA dos que somos debedores, uniríase ben cedo a eles Fernando ALONSO ROMERO quen nas visitas realizadas a capelas, romarías, camiños de peregrinación, en compañía de don Luis e Alfredo ERIAS MARTÍNEZ, por toda Galicia e norte de Portugal, ampliou o alcance das autopsias (visións) dos nosos traballos de campo [a modo de exemplo, facendonos reparar nun inmobiliario desconsiderado –emporiso non sabemos onde vivían os constructores de túmulos- ou referido erróneamente a outros tempos polo actual debate arqueolóxico do país, máis presente en toda a Europa Atlántica, similar ao descrito por Paul PETIT en 1974 (Edi. David & Charles : Newton Abbot, Devon) na súa obra Prehistoric Dartmoor, ainda en fase de estudio de cercados de pedra monumentais chamados na I. M. cousos tan rechamante como invisible o que non deixa de ser -dadas as trabas á libre circulación, visita e estudio cualificado de xacementos de todo tipo, que por mor do, rigoroso e paralizante de máis, actual regulamento xurídico da Arqueoloxía Galega estamos a sofrer os arqueólogos- para os profisionais una avantaxe) fornecéndonos dunha sólida base comparativista, teórica e práctica, nos eidos da etnografía e mitoloxia, de moita utilidade para a confección destes papeis. Estes últimos anos contamos tamén coa colaboración do indoeuropeista Eulogio Losada Badía.

2 Andrés PENA GRAÑA. NARÓN, UN CONCELLO CON HISTORIA DE SEU. Volume I. Narón. Imp. SOTELO BLANCO 1991. ( Cf. pp.115-68).
3 Idem. Ibi. Volume II. A Terra de Trasancos ollada dende os mosteiros de Xuvia e Pedroso na Idade Media. 601PP.Narón. Imp.KADMOS. 1992. Sinaladamente os capítulos: Territorio e nobreza. Pp. 24-45; os Froilaz, unha dinastía de Trasancos. Pp. 54-111; Preito Liuva-Antino, un exemplo do hábitat da Terra de Trasancos na Alta Idade Media. Pp. 130-155; Servos e vasalos en trasancos ata finais do século XII. Pp. 171-192; A formación dos coutos Xurisdiccionais de Xuvia e San Salvador de Pedroso pp 203-234; Os foros pp 281-314
4 O territorio e as categorias sociais na Gallaecia Antiga: Un matrimonio entre a terra (Treba) e a Deusa Nai (Mater) no Anuario Brigantino de 1994 (pubricado en 1995)
5 GARCÍA FERNANDEZ-ALBALAT, Banca: “Antigüedad, La Religión de los Castreños” en Las religiones en la historia de galicia, Semata: Publicación de Ciencias Humanas y Sociales de la Universidad de Santiago de Compostela; ed.: Marco Virgilio García Quintela, 1996. Vol. 6-7 pp.33-91.
-: “la soberanía femenina Céltica y sus huellas de culto en el oeste peninsular”en Actas do Iº Congreso Galego sobre a Cultura Celta183-85. Os celtas da Europa Atlántica. Ferrol, agosto 1997.Concello de Ferrol 1999.
6 BRAÑAS, Rosa. “Indíxenas e Romanos na Galicia Céltica”. Ed. Follas Novas, 1995 pp. 335-36.
7 Logo veremos coma se pecha, demarca ou acouta e en qué consiste exactamente a xurisdicción.
8 Estudiado todo ello por BLANCO FREIJEIRO, TOVAR e PENA.
9 Cf. A. PENA GRAÑA. Os Celtas sen filtro. Rev. Ferrol Análisis. Nº12. Ferrol 1988 pp.222-3.
34-
10 Algúns autores [Cf. B.García Fernandez Albalat 1990:15-20; François Le Roux Christian - J. Guynovarch: La civilisation celtique, Imprensa especial de celticum 24 (suppl. Ogam-tradition Celtique, T.30), Rennes 1978:20-25] sosteñen que un pobo é celta porque a súa lingoa é celta e por que fora da lingoa non é doado atopar un criterio de identificación exacta. Segundo istes argumentos os Callaicos deixaron de seren celtas dende o século IV para facerense romanos, os suevos e visigodos que chegaron á península falando latín serían asemade romanos, e castelans os amerindios dos séculos XVI-XVIII, e (para satisfacción do Dr. de Hoz) so serían celtas os celtíberos do Ebro Medio que teñen lingoa céltica maila que sua cultura e institucións amosen unha forte aculturización “Ibero-griega”. Coma din Renós a cuestión reside en saber se o único criterio de celticidade reside na lingoa, se fose así, os mesmos escoceses e irlandeses non serían celtas máis que na proporción ¡dun 2 ou 3%! …nuha palabra o criterio lingüístico non é o único que debe ser tido en consideracíón…unha cultura debe contar tamén con outras varas de medir ,e, sinaladamente co substrato , que provén directamente das orixes , cando sucede que ese substrato nunca fora constrinxido por invasións abondo masivas no curso da historia e que, logo, non dan lugar a substitucións de poboacións. A cultura tamén se mide polas tradicións, polo folklore e por tódalas supervivencias que esta foi quen de manter, e tamén evidentemente pola conciencia de ela mesma no que atinxe a súa especificidade. Este é precisamente o caso que concerne a Galicia.
11Archeology and Language. The puzzle of Indoeuropean origins. Cambridge 1988.
12 Así láiase Untermann (1992:371-374) de que nomes cunha letra P inicial ou intervocálica acusen unha capa lingüística precelta cando inda non hai a mínima evidencia en contra da hipótese de que a desaparición da p nas posicións mencionadas tivera lugar dentro da historia propia das lingoas celtas, e dicir, que haxa que contar con dialectos celtas marxinais aos que chegou tarde ou nunca iste cambio fonético (UNTERMANN 1992:372) mentras outros autores negan o carácter céltico das lingoas que conservan a P inicial (o ditoso porcom de Cabeço das Fraguas) na península e sosteñen que a unica lingoa celta (dentro do máis puro neoinvasionismo) sería o celtibérico:“Celtiberian language and culture are the final result of a process of separation, before de birth of the La Tene culture, in the original nucleous of continental celtic (Karl HORST SCHMIDT. Celtic Movements in the first Millenium B.C. JIESJ 20, 1-2 (1992) p. 149.)” e que ás novas invasións e “pistoletazos” dentro da península, serían exclusivamente protagonizadas polos celtas que pertencen a nación celtibérica (Javier de Hoz. The Celts of the Iberian Península ZCP. 1992, p 9) a quenes debería a súa celtización aparente //unha opinión moi lixeira por ladear na inscripción de Lamas o problema da súa datación, nos pensamos -baseadonos na análise paleográfica (MONTEAGUDO 1996: 22) - que é moi tardia, máis ou menos de finais do s. III ou de comenzos do s. IV, e que estamos diante dun típico exemplo de creolización e que a suposta lingoa indíxena presenta moitas infiltracións do latín [quae verborum inmoderatio cando o que pretendo decir é que a inscripción -quen queira gato pode quedarse co gato, pero que non pense que lle dan lebre- é latina ou, dito con máis propiedade, tenta inxenuamente selo, un latín desastroso e provinciano nada extrano nun epígrafe do s. III ou xa do s. IV, primeiras pegadas, certamente augurais, dunha lingoa criolla que devirá en galego, infiltrada por todas partes (topónimos e teónimos) de léxico (celta) prerromano -así temos o verbo doenti , “dan”, o acusativo de agnus con metátese [ cf. PENA GRAÑA, engadido de 31 de xaneiro de 2006]Notas sobre a organización… in Actas do Iº Congreso… 1997: 157] o nome do probable posesor latino do Outeiro onde se realiza o sacrificio [ibi. 1997:158], Petranius (con perto de 50 casos similares de outeiros asociados ao posesor ou oficiante que deron orixe en Galiza a topónimos actuais rexistrados por Luis Monteagudo) e, ao cabo , a divinidade soberana e latina da1ª función Iuppiter ( xen. Iovis) en dativo indíxena, Ioveai. Esquecendo a tardía redacción dos escritos, coma moi cedo insisto cara finais do s. III da nosa era (momento en que crendo Rufino e Tirón estar a escribir en bó latín expresanse de feito nun idioma, un creole, máis provinciano que povincial), os expertos adoitan basearse para saber cal piodera sela lingoa falada polo Noroeste Hispano en dous ou tres textos que ata os optimistas consideran, dende hai tempo xa, do século II polo menos. ¿ Non serán pois excesivamente prematuras e tallantes as conclusións tiradas sobre de unha lingoa considerada arcaica e pura, cando esta lingoa, probablemente en fase de xestación, amosa sin cesar visos de estar continuamente a maltratar voces latinas asimiladas con dificultade?// o Noroeste, onde paradoxicamente como demostraremos neste artigo, conservaríanse estructuras institucionais da organización sociopolítica celta atlántica intactas dentro dunha base territorial, ben demarcada chamada Treba ou Touta (conformando comarcas sen vida urbana que as fontes clásicas chamaran civitates) que non tiñan os supostos invasores celtiberos tendo que recoñecer o sabido doutor de Hoz que os sobreditos celtíberos “May have lost their material culture completely or nearly so (de Hoz, ibi, 19)” preguntarse “ if there are traces among the celtiberians of social, religious or literary features that could take its origing from a Common Celtic heritage” e augurar “we follow here a dangerous path”.
13Arquivos do Seminario de Estudios Galegos (1933-34, p. 263)
14 Comparativamente, véxase o antigo irlandés cora ( “empalizada”, “muro de pedras”) e o galés cored (“barreira”), verbas celtas que tamen figuran como derradeiro termo de composto en numerósos topónimos (véxase asemade Joseph VENDRYES: Lexique Étimologique de l´Irlandais Ancien, C, sub vocabulo cora; Dublin Institute for Advanced Studies/ Centre National de la Recherche Scientifique, Paris 1987). Comparativamente, citemosmente numerosos topónimos como Coira, Coirós, Coirón; Corias, Corión, en Asturias; Coria, en Extremadura.
15 Toda a documentación alto e baixo medieval, cando refire deslindes de zonas altas e esgrevias ou de zonas baixas ,utiliza oa megalitos profusamente como marcos que dividen antigas propiedadese chegaron ata hoxe cumplindo coa mesma función. As mámoas e as pedrafitas convertíronse pola sua antigüedade e visibilidade nos puntos de referéncia favoritos dos antigos sinalando dende tempos inmemoriais os límites xeográficos das diferentes demarcacións locais e o principio “ esta terra é nosa por que aquí están enterrados os nosos antepasados” prevaleceu ao longo do tempo. Costume de ámbito indoeuropeu vémolo túmulo, o millor dito as pedras da cámara dolménica cumplir esta función na Ilíada, nas honrras fúnebres de Patroclo “ vou -dí Nestor-amosarche cal vai se-la meta, inda que é doada de recoñocer, e non te pasará inadvertida: alá por riba do chan érguese, e tan alto coma unha braza, un tronco seco, ben chantado e ergueito, dunha aciñeira ou dun piñeiro que a chuvia non apodreceu, e dúas pedras ben brancas entálano, unha a cada banda en pleno estreitamento do camiño, e acalcada dunha e doutra parte extendese a pista para carros; ou tumba é dun mortal hai tempo morto, ou ,ao cabo , un marco posto polos antigos, e son a meta que o diviño Aquiles, o dos pés veloces, vos puxo”. Ilí. XXXIII 326-34.
16 Así cando as fontes falan de lacos anticos et mamolas, a diferencia estriba en que un laco (sic) é sempre un túmulo que presenta buraco de violación, esta poido producirse ao día seguinte do enterro, e acabar con moitos túmulos que poideron ser excavados en busca de tesouros centos senón miles de veces ata que a eles chega a paleta do arqueólogo, en este sentido a máis antiga referencia está no Códice Calixtino do s. XII onde no capítulo VII, tras falar de que a terra dos galegos e rica en ouro, prata, peis de animais salvaxes e outras riquezas dise que ainda é moi rica en tesouros dos mouros gacis sarracenicis. En toda Europa expoliábanse túmulos , un caso famoso é o de Johan Georg Ramsauer, intendente de minas que excavou durante 17 anos 890 túmulos desenterrando 19.490 obxectos na necrópole de Hallstatt , unha minucia pois entre os casos galegos rexistrados de aperturas de mámoas conta MARTINEZ SALAZAR (BRAH. Tomo III. 1909) que a principios do século XVI Pedro Vazquez de Orjás, crego, señor do couto de Recemil en Lugo, conseguíu do rei Filipe II no ano 1609 unha cédula para abrilas mámoas e collelos tesouros dos gentiles galigrecos. A expoliación superou as tres mil cámaras, probablemente enterramentos individuais, o crego non estaba en condicións de datar a idade dos túmulos –que podían abarcar dende o Neolítico a Idade de Ferro, como amosan os funerales de Viriato e os querreiros castrexos arrincados dos seus túmulos, destrozados ou reutilizados, pero que aparecen no seu sitio descritos nos diplomas medievais- un destes tesouros a comenzos da Idade do Bronce ao meu modo de ver é o Tesouro de caldas, os elementos simbolicos que o compoñen, como as olas de ouro ( probablemente do banquete funerario)levan o arrecendo no contexto cabaleiresco indoeuropeu dunha tumba principesca, reforzado na presencia dos precursores de torques e viriae e o que é máis importante un pente de ouro, pente que en contexto simbólico claramente funerario, de paso ao Alén ( o emprega na mitolxía galega a Moura -a deusa do mundo subterraneo que, tras sometelo a unha proba encuberta na que este terá que escoller ente ela ou un tesouro, ven no solsticio de vrao a buscar un marido merecente de compartir con ela no Alén as súas riquezas- para pentear os seus cabelos), atopamos no Atlántico por primeira vez nun petroglifo sobre un outeiro ( altar de pedra, centro simbólico do mundo, e lugar de tránsito vertical entre o mundo dos vivos e dos mortos) que domina xerárquicamente outros menores chamado Pedra das procesións da Auga da Laxe, en Gondomar, Pontevedra asociado a armas da época (alabardas e puñais do Bronce Antigo) e carros representados sin as rodas unha espada aparentemente pistiliforme añadida á composición no Bronce Final danos unha pista de que a concepción simbólica seguía vixenteneste período onde de novo o pente aparece profusamente representado, xunto as armas e carro do difunto nas estelas decoradas do suroeste peninsular (pubricadas en 1966 por m. ALMAGRO BASCH . Madrid. Biblioteca Prehistórica Hispana, VIII) como as atopadas no lugar de as Mayas, en Valencia de Alcántara, Cáceres; Fuente de Canto, ou en Cabeza del Buey, entre outras moitas da província de Badajoz; a de Ategua, Córdoba (presentadad por Almagro Basch no IX congreso Nacional de Arqueóloxía de Mérida do ano 1968) e un longo etc./////
17 “Invenerunt archam in ripam de Mero ubi dicent “ad canarium” et decoria (demarca) in directo de ipsa archa in directo Santo Stephano, et alia archa principalia iuxta viam de Codais, et inde ad fontem Iusteli, et decoria ad illas cercarias de bouça quedicent Tructesindi. Et tercia archa in quoto super varzinam de Bovea et decoria in ipsa barcinade Bovea. Et quarta archa in ripa de ipso río de Bovea. Et quinta archa que decoria inter Melangos et Parietes. Et sexta archa in Bauza que dicent Cerquitum qui dividet inter Trius et Parietes. Et alias archas et decorias que divident inter Lemenioni et ipas Parietes et Caliobre et concludent per Fontem Bonam in directo usque ad ipsam archam quem primiter incepreunt inter Codais et Parietes.” ( Karta de Villari de Paredes nº 129. Ano 942. Tumbo I, fols. 50r.-51r. in Tumbos del Monasterio de Sobrado de los Monjes. Pilar loscertales de G. De Valdeavellano. Volumen 1. Tumbo primero. Pp.161-162. Archivo Histórico Nacional. Madrid. 1976.
18 Presente en casi tódolos diplomas que conteñen deslindes non ten nada de particular que a primeira vez que nos encontramos con esta denominación nun documento Galego suceda no primeiro deles, o máis antigo que existe en España, o diploma SILONIS REGIS (sub die X kalendas septemberes Era DCCCXIIIª, 23 de Agosto do ano 775) polo que o rei Silo dona a varios relixosos entre os ríos Iube e o Masma, e máis concretamente entre o río Alesancia e o Mera, no lugar de Lucis, un Celeiro (hoxe Celeiro de Mariñaos): “…Ut darem eis locum orationi in cellario nostro qui est inter Iube et masona, inter ribulum Alesancia et Mera, locum que dicitur Lucis determinatum de ipsa villa ubi ipse noster mellarius avitabit Espasandus, et per illum pelagum nigrum, et iusta montem que dicitur Farum, et per illas sasas alvas et per illa lacuna usque in alia lacuna, et usque ad petra ficta et per illa lagenam et per ipsum villare que dicitur Desiderii et per illum arogium que dicitur Alesantiam et per alia pedra ficta qui stat im montem super Tabulata per ipsa strata qui esclude terminum usque in loco que dicitur Arcas, et arrogio que dicitur Comasio, cum omnen exitu et regreso suo, castros duos […]” Manuel Cecilio DÍAZ y DÍAZ Antología del latín vulgar. Ed. Gredos. Madrid 1974 pp. 212- 13. No hidrotropismo de tanto río poderían, en boa hidrognósia escoliastas de VILLAR, decreta-la hidrogoxía última para tanta lacuna e lagena se non o estorbara a precisión matemática das cartas de deslindes. así nunha do 982, de Celanova, “quomodo dividet cum villa Sancta Columba, Ermigildi et Atanes et transit Limia ad patrono intra Mogaynes et Sancta Columba et feret in arca tras limia ad casam de Domno et per suis terminis ubi inveneritis lacos anticos et mamolas . Uno laco qui est tras Limia unde venit liniolo qui transit per Limia et venit inter Sancto Martino de Calidas et feret in cima de villa ad alio laco maior per suo liniolo ubi iacet efigiem hominis esculpta in petra (a primeira noticia dun grande túmulo da Idade de Ferro coa estatua do guerreiro sobre el) que testificat de laco in laco et inde per suos moliones firmissimos ad arca maior ad castro de Vemes et sic tornat per allios molliones et fert in fontem de mulieres deinde postea Mineo rio inter Villarino et monte longo per ubi fortissimi divisimos cum ipsos domnos iam prefactos in illorum grande concilio sub unos? Andantes, et omnia bene considerantes atque certius dividentes et omnia firmissime permanentem statuentes devenimus ad arcas maiores de Sancta Eolalia inde primitur inquoavimus. Notum die ipsas kalendas octobris discurrentes tunc era XXª post Mª. In Antonio LÓPEZ FERREIRO Historia de la S.A.M. Iglesia de Santiago Tomo II Santiago 1899 Apén. pp 184
19 “Et habet predicta hereditas iacentia in terra de Superaddo, inter alpes Iaurino et Monte de Ara, secus flumen Lobamorta”in Pilar de Loscertales de G. De Valdeavellano. Obra citada. Volumen I.nº 185. Ano 1162, maio 2 pp.. Tumbo Iº, fol. 75 r. e v.

20 Estudiados recentemente por Luis MONTEAGUDO GARCÍA. La religiosidad callaica: estela funeraria romana de Mazarelas (Oza dos Ríos, A Coruña), cultos astrales, priscilianismo y outeiros con moito detalle e aparato crítico cf. pp 64-98. Anuario Brigantino 1996. Betanzos 1997 pp. 11-118.
21 Hec sunt terminos de Villa Susu id est per petra alba, et inde ad mamona de Paramuu et inde ad illa incrucelada de Villa Susu, et de Pedri et de Sancti, et intrat in antiqua in directo anta, et inde per antiqua de Bolios et vade ad causo de Aqua in peegada, et inde per illa antiqua ad causo de Armada, et inde a mamoa de inter Ardileiros et Vilarino, et inde per illo lombo de Lombario, et inde ad illa mamoa de inter Ardilleiros et Eldar, et inde ad Ordiales ad illo marco, et inde super illas casas quomodo intrat in ipso regario que venit de Bolios et vadit ad porto Ludo, et inde per illo rego que venit de lama Cova, et inde ad petra alva unde incepimus.”
22 “Estes departirom os lugares de suso ditos. Começáron a a fonte do monte e ende a a outra fonte e ende a archa que e no monte sobre Villarino e ende a Baracentas e ende a antiga de Quintaas de Muradelo e ende o o porto de Gamae hu feceron crui na pedra e ende o o linar de Monim clerigo a a pena Androeyra, que e cavada, e ende a a pena do spino e ende o o marco que esta contra o Pedronco e ende a a antigua vella e ende fonte de so o Lodeyro e ende iuso pelo rego como vay, e ende o a porto de Guas e ende o o marco que esta sobre la fraga de Torante e ende a a perada do Carneyro e ende o o outeyro do Gauiam e ende a a pena Edrada e ende o o penado do Carauo e ende a a pena da moura.” Sin data.Tumbo I, fol147 v. In Pilar de Loscertales. Obra citada Volumen 1º p.425.
23 E. Hübner, Ephem. Epigraph. CIL suppl. Berlin. 1903, VIII, 275 b; in Antonio Rodriguez Colmenero. Corpus-Catálogo de inscripciones rupestres de época raomana del cuadrante Noroeste de la Península Ibérica. Anejo nº 1 de Larouco. Edicións do Castro 1993 p. 14 –15.
24 MIGUÉS RODRIGUEZ, Victor. Em verbo do surprendente ritual fundacional de umha ferraría quiroguesa no século XVI, um apontamento histórico etnogréfico. Brigantium. Bol. Museo Arq. Hist. Coruña 1995 pp 117- 136. En la ferrería nueva de Quintá do Reconco da Mieira, que es jurisdicción de la encomienda de Quiroga de la orden del señor San Juan de Jerusalén, a cuatro días del mes de setiembre del año del señor de mill y quinientos y ssesenta y seis años, en presencia e por ante mí, escrivano, y testigos de yusso escritos, parescio presente Francisco Basques de Quiroga, tenedor de la dicha errería da Beyga de Quintá, e dijo que el avia echo y edificado la dicha erreria en su territorio y propiedad…y estando dentro de la dicha cassa y errería da Beyga de Quintá, el dicho Francisco Basques de Quiroga e Ysabel Basques de Caneda, su muger, fundadores, hacedores, propietarios, de la dicha errería y mucha parte de los veçinos y moradores çercanos y comarcanos de la dicha tierra de Quiroga…….trageron y metieron, por ante mí, escribano e testigos e personas arriba e avajo contenidas, un toro marón, presso con dos sogas, una atrás y otra adelante, y lo sacaron, los dichos braçeros y ofiçiales y biscaynos y perssonas, por la puerta prinçipal de la dicha errería, y lo llevaron al llano y beiga que se diçe el de Quintá, al camino questá sobre del poço que sse diçe das boussas, donde llega el termino y demarcacçion de la otra errería y lo pasaron por el rio y cabeça del dicho poço y lo llevaron por entre el témino y demarcaçión de la dicha otra ferrería de abajo, asta llegar al camino y marco que allí estava. Pusieron junto a él otra piedra e marco y, desde allí, lo llevaron derecho por el camino que va para la Losera, que eredad del dicho Francisco Fasques, y jurisdicción que al presente posee el señor Diego de Quiroga, por el su coto de San Christobo, y pussieron dos marcos, uno en medio del camino, y otro en el tesso y camino de la Lossera y, dende allí, al derecho abajo, asta el poço sobre del reguero del Reconco da Mieira, que es sobre del poço de la dicha errería, donde esta un penedo grande, y, desde allí, passaron otra vez de la otra parte del río y lo llevaron por el camino devajo la sieera y pusieron allí un marco, y, dende allí, çercaron la dicha veiga de Quintá todo por riva del camino, y por el monte y eredad del dicho Francisco Vasques, y pussieron un marco en el dicho monte y, dende allí, lo llevaron derecho al dicho camino y marcos del termino de la dicha ferrería, de manera que bolvieron a donde primero le avían llevado, de manera que hiçieron el dicho circuyto enteramente, en el qual, el dicho Francisco Basques, pusso, e mandó poner, marcos e mojones, según arriva se contiene, y ello pediendome el dicho Francisco Basques, a mí, el dicho escrivano, por fee e testimonio, y a los pressentes le fuessen testigos.
Y echo lo susodicho se bolvieron él, y los ofiçiales, y perssonas, a la dicha erreria, con el dicho toro, y le ataron las piernas y lo derrivaron sobre la junque, teniendole por los cuernos y sogas, y el dicho Francisco Basques e Ysabel Basques, su muger, tiraron del palo de la tapadera del chifron y dieron agua ala rueda del maço, el cual dio de golpes en el pescuesso del dicho toro, de los cuales golpes se corto de presto carne, cuero y guessos asta que se lo acavo de cortar.
Y partido, tomaron la dicha caveça los dichos ofiçialesy brasseros, corriendo sangre por ante Mí, el dicho escrivano e testigos, salieron por la puerta susso dicha de la dicha ferreria y cercaron por donde antes anduvieron con el dicho toro siendo vivo, bañando y mojando los dichos marcos y mojones con la sangre que de la dicha caveça salía y çercaron todo lo susso dicho enteramente como dicho hee […]
25 Así Ordoño III doa no ano 952 ao bispo de Santiago Sisnando II “ comitatum nuncupato Ventosam in provincia Gallecie totum ab integro secundum illum plurimi comites obtinuerunt sic et nos aule vestre concedimus…ita dumtaxat ut eadem plebs sit ab hodierno die et deinceps loco vestro deservitura non tamen ut servi set ut ingenui e tras de advertir ao bispo “ut non imperet eos absque consuetam rationem… [dun modo semellante ao doar o 18 de maio dese mesmo ano a Igrexa de Santiago o Commisso de Cornatum…toto ex integro sicut eum habuerunt multi comites per ordinationem regiam…ut vestrae domui persolvant fiscalem censum, quem regie potestati persolvere assuerut, non ut servi, sed ut ingenui ita ut habeant illud clerici vestri…ut exinde sustentationem et gubernationem habeant tam modo viventes in regimini huius loci…”in FLOREZ. Esp. Sag. T. XIX, Sant.Tumbo A, fol 14. LOPEZ FERREIRO, Antonio. Hist. S. A. M. I de Santiago de Compostela vol.II; apén. Nº LXIII, p.114 ] et illi persolvant censum fiscalem sicuti alia plebs commisalia…”Ibid. LÓPEZ FERREIRO Vol II; apén. NºLXV. P 149-50. Santiago 1899
26 Plinio o Vello. Hist. Nat.IV, 20, 110-12.
27 Hist. Nat. IV, 22, 114-15.
28 Esto é de Galicia, nunca houbo unha treba chamada Galaicos que dera nome a Galicia. Así J. UNTERMANN di “ ya se ha puesto de relieve por otros autores (cita a A.TRANOY, A. TOVAR e COLMENERO) el hecho sorprendente de que el etnónimo Callaeci, a pesar de que en la mayoría aplastante de los testimonios tiene la función de denomiar la totalidad de los pueblos indigenas del Noroeste, siendo prácticamente un sinónimo de “habitante de Callaecia”, en Plinio 3,28 aparece como una de las fracciones tribales de los Bracari: praeter ipsos Bracaros se aducen los nombres de los Bibali, Coelerni, Callaeci, Equaesi, Límici, Querquerni.No creo que sea casualidad que estos nombres –con excepción de los Callaeci- coinciden con el elenco de las civitates decem de la columna al lado del puente de Chaves….La solución que se impone consiste en borrar la coma entre Coelerni y Gallaeci, suponiendo que el autor añadió Gallaeci para distinguir estos Coelerni de otro grupo homónimo: tal vez haya pensadoen los Colarni en la Lusitania central, que menciona en el párrafo 4, 118 de su obra. Anotaciones al estudio de las lenguas prerromanas del Noroeste de la Península Ibérica (1) en Actas do encontro científico en homenaxe a Fermín Bouza Brey. Santiago, 1992. pp 383.
29 MELA.Choro. III, 28. ESTRABON III, 4, 12.
30 As primeiras situan no NW aos Adovi (Plin. IV, 111); Albiones (Plin. IV, 111); Amaci (Ptolo. II 6, 36); Arroni ou Arrotrebae (Plin. IV, 111); Artabri (Plin. IV, 111, Ptlo. II 6, 22; Strab. 3, 3, 5); Astures (Ptol. II, 6, 28); Baedui (Ptlo. II, 6, 26); Bedun(ien)ses (Ptol. II, 6, 31); Bibali (Plin. III, 28, Ptol. II, 3, 43); Brigaecini (Ptol. II, 6, 30); Cibarcis (Plin.IV, 111); Celtici cognomine Neri (Plin. IV,111); Celtici Supertamarci/ Supertamarici ( Mela 3, 11 Plin. IV, 111); Cilini /Celeni/ Helleni (Ptol. II, 6, 25; Plin. 4, 111); Coelerni/Coelerni???, Gallaeci (Ptol. II, 6, 42, Plin. III, 28); Copori/Capori (Plin. IV, 111, Ptol. II, 6, 24); Egivarri Cognomine Namarini, Egurri, Gigurri (Plin. IV, 111; Ptol. II, 6, 38; Ptol. II, 6, 52; Plin. 3,28); Equaesi (Plin. III, 28); Grovii (Ptol: II, 6, 38, Plin. III, 28); Lanciati/Lancienses (Ptol. II, 6, 29, Plin. III, 28); Lapatian(n)ci (Ptol. II, 6, 4); Lemavi (Ptol. II, 6, 25; Plin. III,28); Leuni (Plin. IV, 112); Limici (Ptol. II, 6, 44); Luanci (Ptol. II, 6, 47); Lubaeni (Ptol. II, 6, 48); Luggones (Ptol. II, 6, 33); Narbasi (Ptol. II, 6, 49); Nemetati (Ptol. II, 6, 41); Ornaci (Ptol. II, 6, 32); Paesici (Ptol. II, 6, 5; Plin. III, 28, IV, 111); Quarquerni/Querquerni (Ptol. II, 6, 47; Plin. IV, 111); Saelini (Ptol. 2,6,34); Seurri/Seurbi (Ptol. II, 6, 27; Plin. IV,112); Superati (Ptol. II, 6, 35); Tiburi (Ptol. II, 6, 37); Turodi (Ptol, II, 6,40);
31 As fontes epigraficas recollen aos:
Aebisoci/Aeboso(nci) (CIL. II 2477; IRG IV 74); Ambimogidus (CIL II 2419); Ancondei (CIL II 2520); Bibali (CIL II 2477; 2475 (Biba(l)us); Cabarcus (CIL II 5739); Cileni (C.I.L. II 2649; EE. VIII 132: Cilin(us); IRG 120 Cilenus); Coelerni (CIL II 2477; IRL 29 Coelernae; AF 1972 382: Coelerni); Copori (CIL II 5250=IRPL 34: Princeps Co(porum); CIL II5250= CM León 21, nº 13a: Copori); Equaesi (CIL II 2477=CM Zamora II: Equaesi; IIAE 899: Equaesi; IIAE 1347=ILER 2867: Equaesus); Gigurri (CIL II 2610: Gigurro Calubrigense); Interamici (CIL II 2477; CM León 90: Interamicus; Rivas Fernandez B. Aur., 3, 1971, 79-83 Res Plublica/Int(eramicorum)); Limici (CIL II 434=204 9 (CIL II 827 = 4215: Limico, CIL II 2477: Limici; 2496: Lim/i(c)us; 3034: Lim(i)cus; 5953: Limicus; 4963(1) = 6246(y) =A Port. 28; 1928-9; 213 nº 1 Luzón, en Huelva, n. 38 a 63: Limicus; Cm Cáceres 211: Limic(us) 2516: Civitas/Limicorum; IRG IV1: (L) ari (bus) civita(tis/Li) m (iorum)); Ornaci Valduerna (CIL II 2a633 Tabula hospitalis de Astorga = 2633); Quarquerni (CIL II 2477), Supertamarci (CIL II 5081); Tamagani (CIL II 2477; IRG IV 66); Zoelae (CIL II 2633; 2651; 5684).
32 A. PENA 1991- 1992 p 33-48. 1993, 1995.
33 PENA, Andrés. “ A TERRA DE TRASANCOS OLLADA DENDE OS MOSTEIROS DE XUVIA E PEDROSO NA IDADE MEDIA pp.24-45;130-155; 171-192; 202-234; 281-314. ” in Narón un Concello con Historia de Seu. vol II. Narón 1992.
34 O mesmo sucede en Irlanda máis coma sinala Harold MYTUM: The fundamental building blok of the political system in Early Cristian Ireland was the túath (similar ao toudo galego), led by the King, rí or rí tuaithe. There is considerable dispute as to whether the túath represented a tribe -MAC NEILL 1911, BYRNE 1971-.There was no ethnic, linguisticor cultural division, but it did represent a political unit, an one on a larger scale than of the kin-group. Belonguing to a túath was an important concept in Early Christian Ireland, and in that sense the túath can be considered a tribe. The Origins of Early Christian Ireland. Pp.141, 1992
35 Como sinalara en 1991 trala concesión de Vespasiano (Plinio Hist. Nat.III 3, 30) do Ius Latii a toda a Hispania, “para que estes dereitos se puidesen facer efectivos esisíronse dos peregrini (oa que non eran romanos nin latinos) que nas súas cidades tivesen ou adoitasen a organización romana, e dicir, que contasen cun senado e maxistrados colexiados elexidos anualmente ao estilo das cidades romanas, pero como as honrras eran gratuitas, o principio que servía para, nunha sociedade urbana, impedir a conversión dos maxistrados en funcionarios, permite, nunha sociedade cabaleiresca e rural, mantelos resortesda política da civitas en mans dos que poseían os recursoa económicos, é dicir, os que o tiñan antes e as cousas seguiron como estaban no seo das civitates/ populi do NW.
Moitos historiadores pretenden que os populi da Gallaecia empezan agora a nomearse civitates e o interpretan como síntoma de romanización…propoñen o despegue e progreso da urbanización sendo clásica a epístola de Vespasiano aos Saborenses, unha comunidade da Bética, á que autoriza no ano 77 a trasladar o seu lugar de habitación da montaña á chaira: permitto vobis oppidum sub nomine meo, ut voltis, in planum extruere (D´ORS, a. Epigrafía Jurídica de la España Romana. Madrid, 1953. P 61). Esta romanización viría acompañada, segundo estes autores, da xeneralización dos antropónimos dos flavios entre os indíxenas e, sobor de todo pola crenza, baseada nunha errónea apreciación, de que as unidades políticas e territoriais indixenas que Plinio denomina populi en Lusitania, Gallaecia e a franxa cantábrica pasan a chamarse civitates e cuantifican sobre esa premisa . así dez populi aparecerían nomeándose civitates como adicantes da ponte Aquae Flavia e 11 civitates son consideradas en 1976 por García Iglesias auténticos municipios (Autenticidad de la inscripción de municipios que sufragaron el Puente de Alcántara. In REE 32, 1976, pp.155 e ss.) ao tempo que antigos populi ( Limici, Interamnici) pasan a nomearse agora “forum” ( polo lugar onde celebraban as suas feiras e asambleas políticas administrativas e relixiosas do máis puro sabor celta), “civitas”, o adoitan o pomposo título de “respublicae”. Moitos historiadores consideran definitivo e definitorio do proceso de romanización o feito de que onde Plinio encontrara 114 populi tan só restarían 27, e que Tolomeu só cite civitates en torno ao 150 d. C. A concesión da cidadanía latina por Vespasiano (74 d. C.) carece de significado no modelo que presentamos aquí, e non altera en absoluto a extructura interna dos territotios políticos como amosa a tabula de Castromao do ano 132 ( ou a tessera de hospitalidade de Astorga do ano 27 d. C., caducada e anovada no 152 d. C.).
36 Henri Hubert: Los Celtas y la Civilización céltica: 1932 La Renaisanse du Livre, 1932. reimp. esp. Edicións Akal 1988 p. 436-437.
37Comparativamente esto pódese ver na Galiza Medieval no longo pleito dos arciprestados entre o bispo Gonzalo de Mondoñedo e o seu hirmao o conde de Galiza e Trava Pedro Froilaz por unha banda e o arcibispo de Santiago Xelmirez, pola outra.
Antecedentes: Na Divisio Teodomiri (ano 569) os xa mencionados territorios de Trasancos, Labacengos e Arrós pertencen como arciprestados á diócese dos Britóns, segundo unha dubidosa interpolación. No ano 830 (a data está deturpada confeccionándose este documento unhas décadas máis tarde) Tructino menciona unha serie de igrexas “propiedade da sé
Iriense”entre as que se encontraban algunhas e nas Terras de Trasancos, Labacengos, Besancos, Prucios e Nemitos. No ano 886 o rei don Afonso III consigna a a igrexa de Mondoñedo “ Trasancos Bezoucos, Prucios e porto de Seaia”. Mondoñedo levaba administrando oa arciprestados de Trasancos, Bezoucos, e a metade de Seaia dende tempos immemoriais xunto aos de Labacengos (Lapatiancos) e Arrós (Arroni, Arrotrebae). Pola Bula do Papa Pascual II Iustitiae ac rationis ordo de 31 de decembro de 1101, compostela pasa a ser a sucesora lexítima das igrexas que pertencían aa Cátedra Iriense. Desempoirando o antigo documento de Tructino, Xelmirez reclamou amigablemente ao bispo D. Gonzalo, hirmao do conde D. Pedro, a devolución dos citados arciprestados. Tras dunha longa rifa entre os dous bispos na que intervira o Papa e numerosos preladosos, unha cadea de feitos poría fin ao problema os arciprestados solucionado por interéses nacionais do conde D. Pedro Froilaz en favor de Xelmirez.
38.- En decembro de 1107 morreu o conde de Galicia D. Raimundo de Borgoña, ao que prestara un xuramento de fidelidade personal o conde D. Pedro Froilaz e, baixo fórmula distinta Xelmirez e os demáis magnates galegos//pp101falr de que o bispo gonzalo sometido ao tananaiste. Falar dos cabaleiros o caso de guntroda ferveiz máis abaixo. Listado de cabaleiros e loitosa dos cabaleiros)
39 O pago da composición non eximía a familia do difunto do direito de vinganza.
40 Historia da S. A. M. Iglesia de Santiago de Compostela T II 1899:933-935, conta que nin o país, e nin as mesmas cidades, incluso a de Santiago, vianse seguras dos atentados daqueles foraxidos”. Un deles foi un cabaleiro chamado Sisnando Galiariz que cos seus hirmaos estaba o fronte dunha numerosa banda de salteadores que actuaban entre Santiago e o Rio Ulla nas propiedades da Igrexa compostelán. O longo de sete correrías apoderouse da Villa de Oza, destruiu a Iglesia de San Felix de Salas levando cautivos a 21 homes, 50 cabezas de gado maior e moitas de gado menor por valor de 500 soldos; na villa de Sales apoderouse de 10 homes valorado en 390 soldos. Na villa de Rial colleu homes imbuciatos (= bo aire) e gado por valor de 50 soldos, saqueou o mosteiro de S. Miguel de Rarís, levandose ó presbitero Aspadio e cinco monxes, dous cabalos que valian 200 soldos, 31 bois e vacas, 100 cabezas de gado menor, 31 porcos e diverso inmobiliario do mosteiro, na Villa de Reis roubou 200 bois e vacas e 500 cabezas de gado menor. Da casa de Vimara Visteraci sacou 6 homes que vendeu como escravos e un cabalo de 200 soldos. Asesinou ó Presbitero Odoario, ó monxe Alvito e a dez homes. A Sisnando e Paio cortoulles ambalas mans e a lingoa, e os pes a unha muller chamada Toda. Unha recua de 25 mulos que levaban o viño o Rei Bermudo III da sua adega de Gomaríz, no Riberiro, foi asaltada por Sisnando e tras apalear os conductores ata dalos por motos cortou os rabos e as orellas a tódalas cabalgaduras” (Florez T. XX da H. S. Tumbo A) Un fillo do Conde de Galicia D. Pedro Froilaz comandou outra cadrilla de bandoleiros na terra de Santiago atacando no Camiño Francés os intereses do arcibispo inimigo do seu pai. Os feitos de Sisnando Galiariz e os seus hirmáns ou as aventuras do principe dos Longobardos Alboino e os seus compañeiros a comenzos da Alta Idade Media que rexistra Pablo Diacono amosan a homoxeneidade indoeuropea na extensión e a longa pervivencia deste comportamento xuvenil.
41For instance the saga cath maige Tuired dwells upon King Bres´s catastrophic failings in this area (par. 36-9), The proper lay out of a king´s feastin hall or Tech midchúarda is described in prose by Crith Gablach (part. 46) and thoug a diagram as well as in verse by LL 3637-789); and Tecosca Cormaic (part. 4) list the “propierties of a king and an ale house (ada flatha 7 cuirmthige)”
42 Ex Crith Gablach 23; CIH 1593.6 e 1595.25.
43 Parellos semantica e institucionalmente os Trebas (CAN/TREI (= TRE = TRIFU = TREBA = TEUTA = TOUTO = TRIBU); Con/trebia, con/tributi e dicir Trebas xunguidos vontariamente fonte aos atribuidos por conquista, at/tributi = a/trebates).
44 Joyce; Nisbeth; Meitzen; Vinogradoff in H. HUBERT: 1.932: 441
45 E. HÜBNER, Ephemeri. Epigraph.CIL suppl. Berlín, 1903, VIII, 275 b in Antonio Rodriguez Colmenero. Anexo 1 de Larouco. Edicións do Castro 1993; 14-15).

46 (1966-67 L’inscription du cabeçco das Fraguas et la langue des Lusitaniens”. E.C. II, p, 237,268).
A TOVAR. La Inscripción del Cabeço das Fráguas y la lengua de los lusitanos. III Coloquio. 1985:253.
47 F. BOUZA BREY. BRAG. XX:175.
48 M. MURGUIA Hª de Galicia vol. I 2ª de. p. 57; F. Lopez Cuevillas e R. da Serpe Pinto. “Estudos sobre a Idade do Ferro no Nw da peninsula. Arquivos do S.E.G. VI. 1933-34: 29-31.
49 A contribution to the identificación of lusitanian. III Congreso sobre lenguas y culturas paleohispánicas 335.
50 Caitlin MATTEWS. La tradición celta. Iª. ed. 1989 Dorset U. K. ed. Esp. Edafsa. 1992:54.
51 Documento solto do A.H.N., carpeta Xuvia e outros mosteiros in MONTERO DIAZ, el Monasterio de S. Martín de Juvia. Col Diplom. p. 98-127. prohibindo o secuestro das servas dos monxes de S. Martiño de Xuvia (Narón) e na institución das camareiras que perviven ata o s. XIX.
52 C. Torres Rodriguez, Paulo Orosio. Su vida y sus obras. IPSEG, 1985:763.
53A estreita relación entre TUTELA e a Deusa Nai ou soberana podese ver a traverso da inscripción do pórtico do templo de Vesuna, a brilante- Corssen.) deusa tutelar dos Petrocoros que foi construido polos primani (veterans da 1ª lexión) e adicado á saude do emperador e tódala sua familia (Domus Augusta). Vesuna aparece nas galias con outros epítetos, Vesuna Puermunes (Puprkes-uxor) Revve Celtique un 3-4. 1876-78:309).
54G. Dumezil: “El trio de las Macha” en Hito y Epòpeya. La ideología de las tres funciones en las epopeyas de los pueblos indoeuropeos, Barna 1977- París 1968:574-92. in B. Albalat 1990: 317.
55 Las Religiones Antiguas. Vol III. Historia des Religions 3. Encyclpédie de la Pléiade, 1970.
56 (Carrito votivo de bronce del Museo de Guimaraes (Portugal). Archivo español de Arqueología. Homenaxe a Portugal T. XIX, 1946 pp 1, 28). “El carrito de bronce que constituye el objeto de este sencillo estudio tiene de largo 38,5 centímetros, estando su lecho formado por una barra estrecha y dispuesta en sentido longitudinal, representando groseramente una culebra o serpiente, extendida, de 20 mílimetros de anchura máxima, que se encuentra a la distancia de unos 42 centímetros de la cabeza; esta tiene la forma lanceolada, y mide 45 milímetros de largo, presentando como único detalle la indicación de la boca. El carro se asienta en cuatro ruedas de 57 milímetros de diámetro unidas a los respectivos ejes, que a su vez giran en los orificios pracaticados en los extremos de dos arcadas de seis centímetros de altura, fijas al cuerpo de la serpiente que constituye el lecho del pequeño vehículo. Dos yuntas de bueyes, cada una enganchada a la extremidad de este curioso dispositivo, una a la cabeza y otra a la cola de la culebra, muestran que el movimiento del carro se podía hacer en dos sentidos opuestos, obedeciendo posiblemente esta aparente anomalía a una intención de significado simbólico. Sobre el lecho, o sea sobre la culebra, vemos catorce figuritas humanas, simétricamente dispuestas por pares, fijas en las extremidades de unas pequeñas traviesas perpendiculares a los flancos del ofidio, y aun un cuadrúpedo, cabra o macho cabrío, este asentado directamente sobre el dorso del reptil. Todas las figuras estan dispuestas con el frente en el sentido de la cola de la serpiente, excepto la cabra o macho cabrío, que se encuentra vuelto hacia el lado opuesto, y aún los dos personajes que lo sujetan lateralmente.
57 Que non se entenda equivocadamente o feito de referiren unha cita dun libro semita a un contexto indoeuropeo. Semitas e indoeuropeos interferironse culturalmente dende a noite dos tempos sinaladamente ca irrupción no próximo Oriente en todas direccións de grupos de helenos, iranios, nesitas, kassitas, luvitas... etc. Movidos pola presión dos dorios en Grecia producense emigracións as costas minorasiaticas ás que chegan tamén xentes dó Danubio oul Lirios, teucros, frigaios, filisteos e dardanios, son os pobos do mar que acaban cos hititas. Sonnos coñecidos polos documentos históricos dos séculos XIV e XIII a.c. Cara o século XVI o país de Canaam estaba en poder dos hiksos que sucumbían nun proceso de debilitación interno ó que non foron alleos os nomadas semitas que vivían do saqueo e o xenocida Xosué pode ser un paradigma. “De hasta que punto estos grupos nómadas e seminómadas constituían una amenaza para las poblaciones sedentarias, nos da una idea la atención preferente que les dedican los archivos de Mari. Esta abundante documentación escrita ha permitido conocer relativamente bien a estos nómadas, y ha permitido comparar su modo de vida y sus desplazamientos con el clan de Abrahan, llegandose a la conclusión de que el parentesco es tan estrecho que no cabe duda de que se trata del mismo fenómeno. Lo que sucede es que los archivos de Mari nos dan la versión de los sedentarios mientras que el relato biblico nos dá la versión de los nomadas (Josép. Padró. Egipto y los grandes imperios. Gran Historia Universal. C.I.L. Madrid. 1986: 97-98”.
59 Conimbriga 23 (1984) 43-54 in J. Untermann, Actas do enc. cientif. en homenaxe a F. Bouza Brey, 1993:376
60 Nunha inscripción apareacida en Hungría (Gyalokue) con antropónimos e trebónimos ou nomes de TP. Abilius Turanci f. Bobegius Veninif Lancien)sis, Pentius Dou(i)deri f. Aligantienses (Untermann 1993:376)
Se ben descoñezo este epígrafe apunto a posibilidade dunha mala lectio a que ó viren tralo patronimico Venini f. o trebónimo adxetivado, lancie(n)sis e sucederen igoal en Dov(i)deri f. Aligantiensis, non vexo motivos para que non suceda iso mesmo tralo patronimico Turanci f. con Bobegius, o estaren este trebónimo testemuñado como arciprestado e TP na Bula de Pascual II de 21 de abril de 1110 pola que o papaconfirma a posesión dunha serie de antigos Trebas-agora (s. XII) nomeados Terrae/Territoria e arciprestados, -á Igrexa compostelán, apoiando a Xelmírez no longo pleito dos arciprestados có Conde de Galicia D. Pedro Froilaz e o seu hirmao o bispo Vallibriense Munio (Pena 1992:97:100).
“... ad perpetuam scae. compost. Ecclesiae pacen ac stabilitatem sancimus ut universa quae ad eiusdem bti Iacobi Apostoli Ecclesiam, in qua nimirum eius corpus requiescere creditur, propietario iure intra vestram relatione didicimus, quieta ommino et integra vobis vestrisque successoribus in perpetuum conserventur, videlicet Terra de Superato (Ptol 2,6,35)Sobrado , Dormiana, Coto de Dormeá; Babegium (CIL III 4227); Coronatum, Arcedianato de Cornado;Mercia, Partido da Merca; archipresbyteratus sci Pelagii de Circitello; Mons Sacer; Tabeirolos, Xurisdicción de Tabeirós; Terra Montium vsque ad Avium, Xurisdicción de Montes; Morracium, Morrazo;Saliniense (Ptol 2,6,34), Arcedianato do Salnés; Terra e Termarum (sive potius -cron. Iriens.. Celenes …Ptol 2,6,42; Plin. 4 III. CIL II 2649), Caldas; Terra Arcubus, Arcos; Iriense, Iria, Pistomarcus (Plin. 4 III; Mela 3, II), Posmarcos; Amaheae et alii Montes (Ptol 2,6,36 ‘’),Xurisdicción e partido de Amahía; Prucios, Xurisdicción de Pruzos, Lavacengos -Lapatia(n)co(r)um prumunturium (Ptol. 2,6,4), Arciprestado de labacengos, Arros (Plin. 4 III), Arciprestado de Arròs; Nemitos (Ptol, 2,6,41) Terra , Tenencia y arcedianato de Naendos; Bisancos, Terra tenencia y arciprestado deBezoucos, Terra de Faro, Coporos (Plin. 4, III, CIL II 5250, Ptol, 2,6,24); Celticos (Plin. 4;III), Brecantinos (Pto. 2, 6,30), in Montanis duos archipresbiteratus, Dubria, Barcala, Salagia, Gentines, et cetera usque ad Oceanum”, e mais adiante “... castelum scae Mariae de Lanciata (Pot. 2,6,29; plin. 3,28)” cf. Hª comp. T. I. Cap. XXXVI.
61CiL II 2484 Viriatis 1 (1957) p. 105. foto. Pastoriza. Chaves, in G. PEREIRA MENAUT “Los Castella y las comunidades de Gallaecia. Zephyrus (XXXIV) 1982:275)
62 J. María BLÁZQUEZ. Nuevos estudios sobre la Romanización ed. Itsmo Madrid. 1989:125).
63 A GARCÍA BELLIDO “Los Albiones del NO de España y una estela hallada en el occidente de Asturias” Emerita 11, 1943:418 ss.
64 I.R. Lugo 34 “(...) ius veroblii f. Prince(ps) Cit. Circine...” Lugo. Em XI, 123.
65 Tacito. Agrícola XII, 1.
66 CIL VII 11 = RIB 91.
67 In Javier DE HOZ “La religión de los pueblos prerromanos de Lusitania. Primeras jornadas sobre manifestaciones religiosas en la Lusitania. Cáceres 1986 31-49, p. 48
68A GARCIA Y BELLIDO, “Tessera hospitalis del año de la era hallada en Herrera del Pisuerga.BRAH 69, 1966:149 ss.
69 Joaquin CÓRDOBA ZOILO ‘Historias del viejo Mundo. Los primeros Estados Indoeuropeos, 1988. Hª 16.
70 288L.Moi revelador si o poñemos en sinerxia có estudo de Fustel de Coulanges (1891) do “Beneficio e patronato na orixe do sistema Feudal” e o “Ager publicus” de L Zancán.
71 Primordia Civitatis. Roma 1959, p. 140 e ss.
72 Familiaritas et consilium (PENA. 1992:297:98).
73Data na que creo que se produxo á conversión masiva e dun tirón o cristianismo - mesmo antes de saberen en que consistía- do clero colexiado do Nw ( Pena 1991:148-50;1992:24-7; 1993: 44-7;1995:170-1).
74 Doazon do diacono Francio da igrexa de S. Vicente de Triunico, arcidiagádo de Villaviciosa, Asturias, do ano 834. Arquivo de Oviedo.
75Oseira ano 1219. in M. Romani Martínez. Col diplomá de Sta. Mª de Oseira. AHPO. cod. 82a9, fol 4/9 r. Vol. Y. St. 1989.
76 Fermín Pérez Losada. Unha peza epigráfica excepcional 1990:9-10) que o autor do achado, Fermín Pérez interpreta no contexto das coticulae, losetas para preparar medicamentos e interpreta como un texto “profilático o terapéutico, lo cual nos ayudaría a comprender él por que de que se halla escogido un elemento instrumental médico como base.
77 Noutro lugar amosei o significado xurídico da palabra Forum en estreita relación co elemento máis importante do Treba/Territorium: A feira(Oenach/Forum) ou asemblea estacional celta nela celebrada baixo a presidencia do princeps.
A súa polivalencia establecida por Blanca García Fernandez-Albalat (1990:266) confirmase tamén para os obscuros orixenes do foro romano
“negotiationis Locus” in quo iudicia fieri, cum populo agi, conciones haberi solent...”, “qui provinciae praest, forum agere dicitur, cum civitates vocat et de controversiis corum cognoscit” “forum antiqui apellabant (Festo) quod nunc vestibulum sepulcri dicari solet” (V. Cobián EJE. XVI :529.
Para B. Fernandez. Albalat, Oenach é o nome específico que receben en Irlanda as reunións que marcan as grandes festas do calendario céltico. Caracterízanse por cirimonias relixiosas, festíns, concursos e discusións administrativas provinciais e interprovinciais. E dicir tiñan un triple carácter relixioso, xurídoso e festivo a súa celebración estaba ligada a un lugar determinado, capital política e relixiosa, o mesmo tempo residencia real. Por esta razón o termo Oenach permanecerá en ocasións como topónimo.
Estas feiras ou reunións (Oenach) coinciden coa regularización das estacións tendo cada unha un lugar sinalado no calendario, e tras constatar unha simetría entre ámbolos mundos célticos, insular e continental, convén en que
“... estas reunións ou festas poseían, cadasúa, un carácter específico e unha data concreta, aínda que tiveran características comúns”.( Fernandez Albalat, 1990:226).
Sinala esta excepcional mitóloga galega como nestas feiras celtas da antigüidade o rei era a figura principal e tiña a obriga de celebralo banquete, comida sacrificial, convocala asemblea xudicial e presidi-la, e a él correspondía a organización de todo tipo de impostos e a confección e promulgación das leis. O principal imposto consistía nun pago anual chamado cis/censum, vertical de tipo vasalático aportado no ámbito indoeuropeo polos homes libres de cadan sua comunidade o seu señores que a súa vez pagaban censo a señores de señores caso de que unas civitates estiveran -como amosan fontes e hospitia interterritoriais- supeditadas a outras.
Polo foro o conductor - que non ten porque ser un labrego, en Trasancos nos mosteiros de Xuvia e Pedroso raramente o serán - adquire o ius in aliena re por 3 voces (temporalidae presente no hospitium) seguidas dun período de tempo de libre disposición fora da familia (que resultan de tomar os sete anos de cada transmisión da fine, mais os sete anos no membro alleo a familia e un ano mais para disolvelo vínculo vasalático “utrumque tamem septenarius ille numerus, quo iudicantur omnia, terminavit (Orosio; Historiarum. VII. 2,9” estreitamente asociado no mundo céltico a soberanía e á raiña Macha, que non ultrapasa a imprecatoria terrible da diplomatica galega “Siquis vero aliguis homo contrahoc meum factum ad disrrrumpendum venerit propinquis vel extraneos sit maledictus usque ad vii generatione et quod calumniaverit duplet... (Xuvia Cod. 1081b fol. 14 vto. ano 1124)”.
78... et Mirus cepit Bracaram et fecit concilium Bracarensem sedundum, ubi Andreas fuit, in era DCX Et Mirus sedi sue Hiriensi contulit dioceses, scilicet: Morracium,Saliniensem, Moraniam, Celenos, Montes, Metam, Merciam, Tabeyrolos, Velegiam, Hour, pistomarcos, Amaeam, Coronatum, Dormianam, Gentinas, Celticos, Barchalam, Nemarcos, Vimiantum, Selagiam, Bregantinos, Farum, Scutarios, Duuriam, Montanos, Nemitos, Prucios, Bisacos, Trasancos, Lavacencos et Airos, et alias que in canonibus resonat.
(Transcripción e notas de Manuel-Rubén GARCÍA ÁLVAREZ, Memorial Hisatórico Español, (R.A.H.), Tomo L. Madrid. 1963.

PARA NAVEGANTES

CROUGINTOUDADIGO avisa que estes papeis reproducen a materia dun artigo publicado baixo o epígrafé "Territorio e categorias sociais na Gallecia Antiga. Un matrimonio entre a Terra (Treba) e a Deusa Nai (Mater)" no Anuario Brigantino 1994 hay once anos. Dito artigo foi a súa vez un resumo dunha vella e ampla investigación institucional comarcal sobre unha bisbarra galega, contida en "Narón un Concello con Historia de Seu" vol. 1 y en "Narón un Concello con Historia de Seu. A Terra de Trasancos ollada dende os mosteiros de Xuvia e Pedros na Idade Media. Vol. II (pp 1-601) obra produto de longos anos de investigación, rematada en 1992 e publicada en 1993 [que axiña traducida ao castelán o autor colocará integramente na rede] Complemento e síntese de diversos traballos elaborados por nós entre 1991 e 1996, así como do que realizamos en 1997 có título de notas Notas sobre la Organización Institucional Celta en los Territorios Políticos Autónomos (Trebas) de la Antigua Gallaecia e pubricado en 1999 nas Actas do 1º Congreso de Estudios Celtas. Dempois en 1991 os papeis mencionados ampliados foron presentados coma unha tese de licenciatura na USC e quedaron sin publicar pero abertos a pública consulta. Como outras materias de PENA GRAÑA, estes papeis foron seguidos en silencio logo ao longo dos anos por autores galegos conversos do celtismo dun ou outro xeito, quéns como na procesión de Os Caladiños pisaron e pisan os nosos pasos relacionados coa cousa celta. Tamañas converxencias nin as permite hoxe a transparencia da Web co seu poder difusor e aclaratorio nin, claro está, se producen por azar). Abonda respostar a unha sinxela pregunta ¿Quén falou disto ou de aquelo ou dixo isto ou aquelo por primeira vez? Comparando as respostas e as prelacións de similares contidos publicados por diferentes autores, á vista queda quen é autor e quens son calados seguidores; quens son os cucos que revolven na cuqueira e de quen son as ideas.

BIBLIOGRAFIA

1979. Actas del II coloquio sobre lenguas y culturas prerromanas de la Península Ibérica. (Tubingen 1976). 1979 Salamanca.
1985. Actas del III coloquio sobre lenguas y culturas palehispánicas. 1985 Salamanca.
1987. Actas del IV Coloquio sobre lenguas y culturas paleohispá-
nicas 1987 Victoria/Gasteiz = Studia Paleohispánica-Veleia 2-3.
1956. Albertos Firmat, Mª L. ¿Mercurio, divinidad principal de los celtas penínsulares? Emerita 1956. 24:294-97.
1966. La onomástica personal primitiva de Hispania Tarraconense y Bética. Salamanca 1966.
1973. Lenguas primitivas de la Península Ibérica. Boletín Sancho el Sabio 17. 1973:67-107.
1979. La onomástica de la Celtiberia. Actas II coloquio sobre lenguas y culturas prerromanas de la península Ibérica. (Tubingen 1976) 131-167 Sal. 1979.
1981. Organizaciones suprafamiliares en la Hispania Antigua II BSAA 1981: 208-14.
1987. Almagro Gorbea M. Los Campos de urnas en la Meseta. Zeph. 1987: 31-47.
La Celtización de la Meseta. Estado de la Cuestión. Actas del I Congreso de Hª de Palencia.1987 I:313-44.
1992. El Origen de los Celtas en la Península Ibérica. Protoceltas y Celtas. Polis 1992 4:5-31.
1987. Anderson, P. Transiciones de la Antiguedad al Feudalismo: Siglo XXI. Madrid 1974.
1976. Alonso Romero, Fernando. Relaciones Atlanticas prehistóricas entre Galicia y las Islas Británicas y medios de investigación. Castrelos. Vigo 1976.
1981. Los orígenes del mito de la Santa Compaña en las islas Ons y Sálvora. Cuadernos de Estudios Gallegos 1981. Vol. 96-97, 285-306.
1991. Santos e barcos de Pedra. Xerais, Vigo 1991.
1993 O Camiño de Fisterra. Xerais, Vigo, 1993.
1988. Blazquez, J. M. (Coord.) Hª de España Antigua. (2 Vol.) Ed. Cátedra Madrid. 1988.
1986-88 Boletín del Museo Arqueológico Nacional. (Tomos IV á VI) B.
1942-43 Caro Baroja, J. Observaciones sobre la hipótesis del Vasco iberismo considerada bajo el punto de vista histórico. Emerita 1943 10:236-86; 11:1-59.
1989 Caitlín Mattews. La tradición celta. Edaf. Madrid 1992. Iª Ed. Caithín. 1989.
1988 Colling Renfrew. Archaeology and Language. The Puzzle of Indo-European Origins. London Jonathan Cape. 1987; pep. 1987;88.
1978 Da Costa, Avelino de J. Liber Fidei De. critica. Toma II. Braga 1978.
1972 Diccionario de Historia Eclesiástica de España. CSIC. Madrid 1972.
1989 Dopico, Hª D. El hospitium celtibérico un mito que se desvanece. Latomus. 48:19-33.
1978 Gordon Childe, V. La prehistoria de la sociedad europea. De. Icaria. Barcelona 1978.
1973 Hawkes Christopher, “Cumulative celtivity in pre Roman Britain: ÉC 13, 1973:607-28.
1988 Hubert Henri, J. Los Celtas y la civilización céltica. Akal. Madrid 1988. De. La renaissanse du livre. 1932. Editions Albin Michel, 1974.
1986 De Hoz Javier. Las lenguas y la epigrafía prerromana de la Península Ibérica: Unidad y pluralidad en el Mundo Antiguo. Actas del IV Congreso español de Estudios clásicos I 351- 96. Madrid. La epigrafía celtibérica. Reunión sobre epigrafía hispánica de la época Romano- republicana,. Zaragoza 43-102 e 191-207.
The emergences of the celtiberian language and the celtiberian culture. In D. E. Evans et al Proceedings of the seventh International Congress of celtic studies. Oxford. Jesus College.
1988 “Hispano-celtic and celtiberian. G. W. Mac. Lennan. De. Proceeding 1988: 191-207.
1936 Krahe, H. Ligurish und Indogermanisch. in Germanen und indogermanen.Heildelberg. Quelle A. Meyer.
Luzón Nogué José Maria.
1981 Kruta, V. Los Celtas. EDAF. Madrid. 1981.
1972 Lejeune, M. Celtibére et lépontique in Homenaje a Antonio Tovar. Madrid. Editorial Gredos 1972:265-271
1906 Meyer K. The triads of Ireland. RJH Todd Lecture series. Vol. 13 Dublin 1906.
1980 Mac Cana P. The learned tales of medieval Irland. Dublin institute of for advanced studies. Dublin. 1980
1955 Aspects of the theme of king and goddes in Irish literature. Etudes celtiques 7,76-III and 3.
1988 Mac Eoin, Gearoid the decline of the celtic languages, prols. of Ist. N. American Congress of celtic studies (G.W. Mac-Lennan, de. 589-602)
1990 Mc. Cone. Pagan Past and christian Present in Early Irish Literature. An Sagart. May nooth 1990.
1982 Mac Leod N. The concept of law in ancien Irish Jurisprudence, The Iris Jurist, 17, 356-67.
1991 Latín and celtic: Genetic Telation ship and a real contacts. BBCS 38: 1-19.
1981 Luis Monteagudo García Koiné del Bronce Atlantico? I coloquio Galaico-Minhoto. 335- 398- Emerita. Vol XIX, 189 ss.
1980 Orientales e indoeuropeos en la Iberia Prehistorica.
1986 Toponimia Costera Coruñesa. De Estaca de Bares a Malpica. Actas do colóquio “Santos Graça”de Etonografía Marítima. Aspectos culturais e Aspectos Relixiosos. Póvoa de Varzim. 1986:29-71.
1951 Carta Coruña Romana I.
1966 Monumentos romanos en España. Madrid. 1966.
1954 Nombres de túmulos y dólmenes en Galicia y N de Portugal. Revista de Filología Española. 28. 154-100-15.
1957 Galicia legendaria y arqueología. Problemas de las ciudades asolagadas. RDTP. Madrid 1957.
1978 Corráin, D. Nationality and king ship in pre-Norman Ireland” Nationality and the pursuit of national independence, Historical Studies 11 (T.W, Moody, de) 1-35.
1979 Pallarés Mendez, M.C. El monasterio de Sobrado: un ejemplo del protagonismo monástico en la Galicia Medieval. A Coruña 1979.
1991 Pena Graña, Andrés. Narón, un Concello con Historia de Seu. Vol I. Sotelo Blanco. Santiago. 1991.
1992 A Terra de Trasancos ollada dende os mosteiros de Xuvia e Pedroso na Idade Media. pp. 1- 601 in Narón un Concello con Historia de seu vol. II. De. Bahía. A Coruña.
1993 “Treba ou Territorium” Pervivencia e desenvolvemento dun arcaico e sólido modelo de artellamento territorial e institucional da Gallaecia Antiga ao longo da “romanidade e xermanización”. Actas do encontro científico en homenaxe a Fermín Bouza Brey. Galicia: Da Romanidade á xermani-zación. Santiago. 1992:41-59.
1993 In ea primum Artabri sunt etiamnum celticae gentis Labor Galego. nº 2. 3ª época. Ferrol. 1993. 36-9.
O Concello de Narón en Mapas. Nº 1. A. Pena / A Filgueira López et al. serie educación y divulgación. SSPM. ed. 1993.
1993 “Mamoas” asesor in Video de Mercedes Cebrián e Roberto Fernández. Servicio Sociopedagóxico Municipal ed.
1995 O berce dunha institución da Baixa Idade Media in o nacimento dunha Nación. Sociedade e categorías sociais na historia de Galiza. A nosa Terra 1995:36-42.
1995 En prensa.
Narón, unha Historia Ilustrada na Terra de Trasancos. A. Pena Graña/ Alfonso Filgueira López/ Eva Merlán.
1980 Piggot Stuart Ancient Europe. Edinburgh. At The University Press. 1965. Paperback ed. 1973,1980.
1987 Renfrew, Colling. Archaeology and Language. The puzzle of Indo-European origins. London. Jonatan Cape 1987.
1961 Rees. A, Rees, B. Celtic Heritage Ancien Tradition in Ireland and wales. London. Thames and Hudson. first paperback edition by merlin press, llandybie, Carmarthenshire 1973. Rep. 1975.
1993 Rodriguez Colmenero “Corpus catálogo de inscripciones rupestres de época romana del cuadrante Noroeste de la Península Ibérica. Anejo 1 de Larouco. ed. do Castro. A Coruña. 1993.
1981 Valdeón J. El Feudalismo Ibérico. Interpretaciones y Métodos in Estudios de Hª España. Homenaje a M. Tuñon de Lara. VIMP Madrid 1981.
1979 Schmidt K.H. Probleme des Keltiberischen. Actas de II Coloq. 101-115.
1980 Continental Celtic as an Aid to the Reconstruction of Proto-Celtic k2 94,172-97-
1985 A contibution to the Identification of Lusitanian. Actas del III coloquio. 319-41.
1987 Sopeña G. Dioses ética y ritos. Aproximaciones para una comprensión de la religiosidad entre los pueblos celtibéricos. Zaragoza.
1946 Tovar, A. Las inscripciones Ibéricas y la lengua de los celtibéros. BRAH 25 7-42 = Estudios, 21-60)
1948 El Bronce de Luzaga y las tesseras de hospitalidad latinas y celtibéricas. Emerita 16,75-91 (=Estudios 168-183)
1964-67 “El nombre de celtas en Hispania. Revista de la Universidad Complutense 26,163-178. Madrid.
1981 El dios céltico lugu en España. Symposio del CSIC. La religión romana en Hispania, 279-282.
1983 Lengua y etnia en la Galicia Antigua: El problema del celtismo. Estudios de cultura castrexa e de Historia antiga de Galicia 247-282. Santiago de Compostela.
1965 Untermann J. Elementos de un atlas antroponimico de Hispania antigua. Madrid.
1969 Lengua Gala y lengua Ibérica en la Galica Narbonensis” Archivo de prehistoria levantina. 12, 99-161.
1983 Die althispanischen Sprachen ANRW II 29.2. Berlin 791-818.
1983 Dic Keltiberer un das Keltiberische. E. Campanile Ed. Problemi di lingua e di cultura nel campo indoeuropeo. Pisa. 109-27.
1985 Los Teónimos de la región Lusitano-Gallega como fuente de las lenguas indígenas. Actas del III coloquio 343-63.
1987 Lusitanish, Keltiberich, Keltisch. Actas del IV Coloquio. 57-76.
1980 Vernant, J-P. The reason of Myth and society in ancient Greece. 186-242.
1963 Uries J. de La religión des celtes, París.
1934 Zwicker, J. (1934) Fontes historiae religionis Celticae.