NOTAS SOBRE O CARÁCTER SAGRADO DO CAMIÑO EN GALICIA.

O concepto Lares Viais fai alusión a unha divinidade funeraria de carácter múltiple intimamente ligada ós camiños, ós cruces dos mesmos e ós desprazamentos. A proliferación en Gallaecia destas deidades pode asociarse á pervivencia de creencias prerromanas locais agora adoptadas pola nova relixión que aporta Roma. Do seu panteón foron os númenes Lares os idóneos para realizar a absorción dun sentimento relixioso característico e cáseque exclusivo dos aboríxenes galaicos. Os Lares referencian o carácter múltiple e funerario da divinidade que encobren, mentras que Viais fala dos camiños, onde esta divinidade se manifesta. A unión das dúas partículas define unha totalidade: estamos a falar da divinidade “Lares Viais” -xenuina de Gallaecia-, a que percibimos máis nídiamente, a través da epigrafía, a medida que nos aproximamos ó Conventus Lucensis.

Os tres Conventos Xurídicos conteñen vinteoito, das trintaseis[1] inscripcións adicadas ós Lares Viais no Imperio Romano, datos que desprenden que, soio oito destas aras terían aparecido fora de Gallaecia. Dezanove[2] fixérono dentro dos límites do Convento Lucense, catro do Asturicense e cinco do Bracarense. Se as cifras non minten o Conventus LucensIs contén dezanove, fronte as dezasete incripcións do resto do Imperio. Fora de Hispania apareceron unha en Dacia, unha en Roma, outra en Falierii en Italia, unha na Galia e outra en Mauritania. Máis perto de nós, temos as tres localizadas na Península Ibérica e fora de Gallaecia, as achadas nas actuais provincias de Cuenca, Lleida e Álava. Como acabamos de ver soio oito, das trintaeseis inscripcións adicadas ós Lares Viais, se ubican fora de Gallaecia.

A información que desprende esta concentración de aras no noroeste peninsular e finisterre continental aponta cara que os romanos detectaron a existencia neste área dunhas creencias autóctonas e prerromanas vinculadas ós camiños e que personificaron no século III baixo a denominación de Lares Viales.  

Esta realidade peculiar será denunciada, douscentos anos máis tarde por San Martiño Dumiense, quen en torno ó ano 550 chegua a Gallaecia coa intención de reformar a igrexa local, e de converter ó catolicismo á monarquía sueva (DíAZ 2000). Nomeado no ano 561 bispo de Dumio acodirá ó Concilio do ano 572 como metropolitano de Bracara, e será ahí onde arremeta contra ós costumes galaicos de iluminar os cruces dos camiños dicindo: “ Nam ad petras et ad arbores et ad fontes et per trivia cereolos incendere, quid est aliud nisi cultura diabolici?”[3].

No último tercio do século VI, escoitamos as queixas das autoridades eclesiásticas pola persistencia dun sentimento alleo a relixión imperante, circunscripto a Gallaecia e que levaba as suas xentes a encender cirios nas encrucilladas.

San Martiño manifesta o carácter relixioso das luminarias nos cruces dos camiños de Gallaecia ó calificalas como producto dunha cultura diabólica.    

Encontramos, tamén, no imaxinario popular galego reminiscencias destas creencias na nosa compaña. Mortos en pena, almas sen sino que andan nos camiños. Aparecen nas encrucilladas e solicitan luz en forma de vela, flores e outras ofrendas (LLINARES 1990). Ainda que máis tanxibles son os petos de ánimas que coroan os camiños galegos sitúandose nas encrucilladaspreferentemente (TABOADA  1975, 112). Presentan, estas particulares manifestacións relixiosas, chamativas analoxías coa compaña e coa que supoñemos a sua manifestación romana os Lares Viais. Os petos de ánimas  están directamente relacionados e ligados a camiños e encrucilladas, onde se lles rinde culto; confíreselle ademais un carácter de multiplicidade dende o momento que están presentes as ánimas do Purgatorio, ánimas que reclaman a nosa axuda por medio de ofrendas, que ben poden ser florais, de luz, de pan etc. 

Pero esta relixiosidade, que percibimos de forma contínua en época histórica, é posible sentila se nos remontamos máis no tempo. Resulta, cando menos, chamativo que as personas que se asentaron no territorio que máis tarde sería Gallaecia, sacralizara camiños e encrucilladas situando ó longo de recorridos de altura: nas divisorias de augas e nos cruces das rutas naturais de comunicación; así como no remate desas rutas -na franxa atlántica-: monumentos funerarios individuais e colectivos, ben aillados, ben en conxunto, constituindo verdadeiros camposantos. Asísucede coa concentración tumular de Monte Penide en Redondela (HIDALGO/COSTAS 1980), a que destaca pola sua posición predominante sobre a ría de Vigo e pola proximidade que mantén respecto a depresión meridiana, asociada por algúns autores ó tránsito prehistórico (FÁBREGAS 2001, 27).

A tumba monumental megalítica é considerada coma un lugar sagrado (BERMEJO 1986 ), destinado a producir un especial contacto entre vivos e mortos, motivo que levaría a determinadas persoas a efectuar representacións artísticas no interior das cámaras funerarias destas tumbas. A área definida por estas maniféstacións artísticas particulares, inscríbese no denominado Grupo noroccidental da arte megalítica,[4]  e abrangue o tercio superior de Portugal, Galicia e Asturias -o mesmo territorio que definirá no futuro Gallaecia-.

Cabería destacar seis motivos constantes nestas primeiras manifestacións artísticas galaicas: representacións, das que cuantitativamente destacan dous grupos.

Trátase do motivo ondulado e/o zig-zag, representado alomenos en 19 ocasións, e o Heliomorfo presente en oito casos. Os círculos aparecen representados seis veces, “o obxecto” catro, signos en U en dúas ou tres e figuras antropomorfas en tres ou catro casos (BELLO 1995).

Dentro das combinaciones, e/ou asociaciones temáticas, destacaremos ondulados/zig-zag e heliomorfos por ser a máis representada, así como a de heliomormos, círculos e ondulados asociados, e ondulados paralelos cubrindo a lousa, do resto de representacións: “o obxecto”, os temas en U e os antropomorfos, por ser menos numerosos, ainda que en conxunto constitúan a temática artística deste grupo noroccidental.

Pensamos que estes motivos artísticos deben ser interpretados dende uns presupostos moi sinxelos, acordes por unha banda coas propias circunstancias dos grupos humanos que as efectuaron, e por outra co contexto histórico global contemporáneo a estas pinturas e gravados; proceso  no irremisiblemente están insertos.

Evidentemente os motivos heliomorfos poden facer referencia ó Sol, mentres que ondulados e zigzags poden aludir á auga. A sua asociación e presencia en monumentos funerarios colectivos de contexto neolítico que se ubican na franxa atlantica de Galicia podería aludir a unha metáfora que encubriría unha probable alusión ó ciclo vital. Ciclo vital que conclúe, no mellor dos casos, tras un longo camiño real e figurado. Ese final vital, dende a máis remota antiguedade, foi asociada ó solpor.

Coñecemos a tendencia dos homes do neolítico galego a situar no umbral dos espacios sagrado e profano, conxuntos de idoliños funerarios como os aparecidos nos dólmenes de Axeitos (Ribeira), Argalo (Noia), Parxubeira (Mazaricos) e Dombate (Cabana) (BELLO 1995).

 Esta evidencia relixiosa enmárcase cronoloxicamente cara a metado do III milenio, máis concretamente en torno ó 2500 a C., como sinalan os exemplos de Parxubeira, Pena da Moura e Dombate[5].

Chama a atención a envergadura alcanzada polos dólmenes de corredor que conteñen idoliños e a sua tendencia a situarse na franxa costeira da Provincia de A Coruña. Os arqueólogos van constatando a existencia de intercambios a longa distancia documentados dende o 3000 a. C. en zonas diversas do noroeste da Península Ibérica, non soio en ámbitos funerarios senón tamén en contextos de tipo doméstico. Esta dinámica contextualízase na expansión económica do paso do IV ó III milenio; momento no que o home  explota o seu entorno de forma sedentaria.

Como paradigma deste fenómeno existe o Dólmen de Dombate (Cabana)(BELLO, 1989), ligado a costa coruñesa e que reúne baixo un mesmo túmulo: doas de acibeche e pezas de silex de procedencia foránea e probable carácter simbólico; idoliños funerarios, situados no atrio, a modo de umbral de dous espacios: o de vivos e o de mortos; así como pinturas e gravados que adornan simbolicamente as paredes internas dunha cámara, constituida por aproximación de grandes laxes de pedra verticais fincadas na terra e teitada cunha gran lousa, que conten preferentemente motivos decorativos a base de ondas/zig-zag e heliomorfos en clara referencia a auga e ó sol.

A presencia de grandes dólmenes de corredor asociados a idoliños funerarios e cámaras con pinturas e gravados que sacralizan o seu interior e datados cara o 3700 a C., insinúan a existencia de lugares simbólicos, especie de santuarios, asociados a vida e a morte, con tendencia a ser ubicados, en altura, perto dos remates deses camiños naturais, as penichairas, que se dirixen cara franxa occidental atlántica de Galicia, onde morren.

Entendido deste modo os tránsitos naturais e os seus finais, posuirían dende o 3900-3700 a.C. aproximadamente, certas connotacións relixioxas en Galicia. Se contemplamos este feito dende esta perspectiva, observarémos como Galicia é considerada o finisterre[6] do mundo mediterráneo, do vello continente, dende tempo inmemorial.

O máis antigo pensamento relixioso do que quedan testimonios escritos é o mesopotámico e a suas raices afúndense no Neolítico, momento no que o home adequire conciencia da sua fraxilidade ante as forzas da natureza[7]. En Mesopotamia, o berce dos asentamentos urbanos e do Neolítico a tríada constituida por A Lúa, O Sol e Venus serán as principales divinidades[8]. Sol e Venus eran fillos da lúa e polo tanto concebíase a luz como orixinaria da noite[9]. A difusión, no seu momento, de determinadas técnicas neolíticas a partir dun centro irradiador situado no Crecente Fértil, puderon levar asociadas un sinxelo esquema mental relixioxo adecuado ás modernas exixencias e circunstancias da sedentarización. O mar Mediterráneo funciona como medio propagador de novas técnicas, cultivos e divinidades a eles asociadas. Os ecos lonxanos dos avances producidos no Oriente próximo adoptarían no reducto máis lonxano de occidente, unha dimensión simplificada e unha evolución propia[10].

Constátase a presencia de doas de acibecheformando parte de diversosaxuares mortuorios localizados no interior das cámaras destes dólmenes. Esta pedra negra, cargada dun evidente contido simbólico, é asociada ó túmulo funerario nos casos de Dombate (Cabana, A Coruña), Chan de Arquiña,  Barreiro (Bragança, Portugal) e Lapa dos Mouros (Viana do Castelo, Portugal). Resulta ser, tamén, material frecuente nas tumbas megalíticas da franxa Atlántica, especialmente das Illas Británicas (CASAL 2001, 127).

 O uso desta pedra podería ter, polo seu contexto, un carácter funerario. Na antiguedade romana, como antes e agora, o acibeche foi considerado posuidor dunha serie de propiedades que o transformaron en soporte de amuletos.[11] Trátase dun material fósil, variedade dura e compacta do lignito.[12]

A peregrinación a Santiago de Compostela é testimonio vivo e en auxe da vinculación do camiñoa espiritualidade galaica. Capaz de exportar unha relixiosidade que ainda que semellante á de moitos centros de peregrinación, como A Meca, Xerusalén ou Roma, posee un algo de autóctono. Santiago é o primeiro centro de peregrinación da cristiandade en Europa, despois de Roma. Como sabemos o culto a Santiago non consiste soio en “bicar ó santo” senon, tamén, en practicar un camiño. Este camiño correspóndese co do sol, sempre dirección este-oeste. Viaxe que, como deducimos, non remataba en Compostela, como acontece dende o século IX, senón no mar e contemplando o solpor que da paso a escuridadee as brétemas, aunando nun instante fugaz catro elementos: Auga, Aire, Lume e Terra.

Díaz e Díaz ten estudiado a denominada Epístola do Papa León sobre a Traslación de Santo Iacobo a Gallaecia e realizado unha edición crítica da sua versión máis antiga (DÍAZ 1999). Compara e analiza polo miudo as variantes que se producen nos diversos procesos de amplificación das versións posteriores. Ampliaciones que conservan “como base indiscutible el texto de la versión inicial, primero como esquema radical no modificable, que constituye un poderoso cañamazo mantenido con devoción a través del tiempo; y después, como fraseología venerable, que debe resguardarse para que el nuevo texto siga dando olor a venerada antigüedad” (DÍAZ 1999, 528).

 Reproducimos a versión de Leon III recollida de Díaz e Díaz.

Epístola Leonis pape de translatione Sancti Iacobi in Galleciam   

In dei nomine.

Leo episcopus regibus Francorum et Vandalorum, Gotorum et Romanorum.

Notescimus vobis de translatione beatissimi Iacobi apostoli, fratris sancti Ioannis apostoli et evangeliste, et quod hic dissecatum est caput eius ab Erode rege Iherosolima.

Et sic inde levatum est corpus eius navigio, manu Domini gubernante; septima namque die requievit ratis in locum Irie inter duos rivos Ulia et Sare, que dicitur Bisria.

Et sic inde levatum est corpus eius centro solis en aera; et sui discipuli flendo et indulgentiam Deo petendo se elongaverunt XIIm milia, ubi sanctum corpus eius tumulatum est sub arcis marmaricis.

Unde et tres discipuli cum eo in eodem loco sortem habent requiescendi, qui flatum draconis extinxerunt et argumenta eius disruperunt in montem qui ab initio vocatus erat Illicinius et extunc vocatiseum Montem Sacrum, quorum nomina haec sunt Torquatus, Tysefons et Anastasius. Alii vero IIIIr remeantes Iherosolima regresi sunt; qui haec omnia conscripta nobis sinodum retulerunt.

Vos, omnis christianitas qui ibidem ibitis, preces ad eum offerte, quia certum est quod ibi reconditum est corpus sanci Iacobi.

As referencia ós catro pobos Francos, Vándalos, Godos e Romanos son asimilables ós catro puntos cardinais (DÍAZ 1999). O carácter funerario do culto a Santiago é evidente posto que éste é un mártir. É un mártir que a tradición vincula a catro elementos. Á Auga no traslado que se efectúa dende Xerusalén a Iria en sete días por mar, porque Santiago chega en barca e por mar. Ó Aire dende o momento que manus dominus gobernante, ou Eos segundo as versións, os leva ad litus maris, ó litoralgalego.

 Pero a relación de Santiago co aire non remata aquí, xa que, no proceso de desembarco do Santo é arrebatado de novo polos aires cara un novo destino. Este destino é o sol que simboliza ó elemento Lume. Expresiones como cum autem sol declinare copeisset, centro solis, centrum solis, centro solis in aera, utilizadas nas diversas versións posteriores son subterfuxios literarios utilizados para modificar minimamente palabras invariables dun texto sagrado (DÍAZ 1999, 528). Por último é asociado ó elemento Terra onde chace sepultado.

As tardías versións de Gembloux e Fleury, máis ricas en detalles locais,  amplían o significativo episodio da raíña Lupa e o de a miragre de Santiago no Pico Sacro. Nestes episodios destaca a relación que se establece entre a Traslatio de Santiago e Finisterrae, dende o momento en que os discípulos viaxan por mandato da raiña Lupa a Dugium, que a tradición ubica en Fisterra, para pedir consentimento a un rei, que reina no fín da terra e dos camiños, para enterrar ó corpo do Santo.

 Existen tamén referencias, máis ou menos encubertas ó finisterrae nas expresións que tratan de ubicar xeograficamente o lugar do enterramento apostolar, nas expresións:...contra maren británicum cóndita, ...occidentalis urbe, ...extremis horis Hispaniae, ...in fínibus Galitie,... últimun hispaniam ou ...in fínibus Gallecie sepultum. Soio a Historia Compostelana, mais tardía, concretará: Compostela (DÍAZ 1999).

O urbanismo vello compostelano xira en torno a un “Locus Sanctus”. Nos extremos dos catro brazos que describe configúranse catro prazas. As máis simbólicas son as situadas nos extremos Sur e Norte: Praterías e Acibechería. Praterías alude á luz, ó sol, á vida. A praza da Acibechería simboliza a ausencia de todo o anterior, o antagónico, e alude a todo o que acontece tralo solpor real e metafórico. Momento no que xorde a escuridade, simbolizada na pedra negra, asociada a morte e o rexurdimento. A metáfora quizáis resida na esperanza de renacer como o sol fai cada día, de ahí a denominación de Praza da Acibechería ou Paraíso.        

Se atendéramos ás diversas lendas que existen sobre a Traslatio de Santiago (DÍAZ, 1999) de Xeruxalén a Hispania, observaríamos que a “inventio” tramada ó fío do século IX presenta analoxías coa idea da vinculación da morte ó camiño en Galicia que vimos subraiando ó longo destas liñas.Quizais resulte factible pensar na posibilidade de que o obxectivo désta Inventio fora o derradeiro gran esforzo cristianizador da corte ovetense -que mantiña contactos coa corte de Carlo Magno- destinado a erradicar definitivamente as persistentes herexías galaicas vinculadas ó Camiño, nun momento crítico, ano 800, no que só parte do territorio da antiga Gallaecia permanece ó marxen do elemento árabe e musulmán. Nese momento decisivo para o futuro da reconquista xorde a noticia do descubrimento da tumba dun discípulo de Xesús in fínibus Gallaecia.

Esta inventio foi a única medida capaz de canalizar o sentimento que caracterizou dende sempre ó nororoeste. Este sentimento levaba, igoal que leva actualmente a determinadas persoas a dirixirse na dirección do sol, ata velo morrer nos brazos do mar. A verdadeira necesidade de sacar partido deste sentimento, o convertirá en aglutinador espiritual das forzas cristianas contra o elemento islámico e cristalizará na figura de Santiago a altura do ano 813. O costume de levar unha vieira de volta a casa, cosida ó traxe do pelegrín, simboliza que anteriormente esta viaxe remataba no mar. Era unha proba infalible e demostraba que a persoa chegara ó final do seu camiño. Esta evidencia quedará desfigurada cando o gremio dos Concheiros, no século XII, reúna e venda con exclusividade as cunchas de “vieira” na cidade de Santiago. As posteriores cofradías inscribiranse baixo un mesmo santo protector (San Sebastián) a dous gremios: o dos concheiros e o dos acibecheiros (J. De Osma 1999). 

                                           *      *       *

Percibimos en definitiva que os camiños son sagrados en Galicia porque o sistema viario natural primeiro e romano máis tarde, remataba en diversos e significativos finisterrae. Santuarios como os de San Andrés de Teixido, A pedra de Abalar en Muxía, o Cristo das barbas douradas de Fisterra, non xorden da nada. Intuímos son cristianizaciones de cultos populares, que no caso de Galicia,  se enraizan, como sociedade aillada e conservadora que é, no máis profundo da Prehistoria.

Resulta chamativa a vinculación da morte ó camiño e a sacralización dese binomio en Galicia. O caráctercolectivo do espíritu sobrevivinte á morte, vinculado a camiños e encrucilladas e que se desplaza ó longo das vías naturais de tránsito, as que de forma natural rematan no mar, parece ser unha constante da relixiosidade de Galicia. O camiño do sol parece concibirse como metáfora da vida: e os camiños naturais rematan no mar en Galicia.

Esta experiencia relixioxa materialízase na producción artística emanada dese sentimento, ben sexa en forma de dólmen monumental, de pinturas ou grabados con alusiones ó solpor, de idolillos funerarios, petroglifos da Idade do Bronce situados nas rutas naturais de tránsito e visibles soio cando o sol cae, de aras ós Lares Viais, lendas da Compaña, petos de ánimas, cruceiros simples ou de capela, arte románica vencellada ó Camiño de Santiago ou orfebrería compostelana tradicional baseada na conxunción de acibeche e prata, marfíl ou ámbar, idea que non deixa de incidir na constante dual do Solpor.

É Floro no século II d. C a primeira fonte escrita que pon de manifesto a existencia deste sentimento en Gallaecia. Este autor relata a expedición de Decimo Xuño Bruto a esta rexión efectuada no ano 138-7 a. C, e dí: Decimo Bruto, percorrida toda a costa do Óceano como vencedor, un pouco mais aló dos célticos e os lusitanos e os pobos de toda Gallaecia, e do esquecemento, pánico dos soldados, non retirou os seus estandartes antes de descubrir, non sen certo medo e horror de sacrilexio, o sol que cae no mar e o lume xurdido da auga. (Floro, I, 33, 12).

O militar arrepiado do sacrilexio cometido por prestar atención a unha superstición, e participar así dunha relixioxidade que non era a súa, decide regresar a Roma.

BIBLIOGRAFÍA

ACUÑA CASTROVIEJO, F. (1969- 1970): “ Los Lares Viales en la Galicia romana”. Actas do II congreso Nacional de Arqueología. Coimbra. Vol. II, 353- 357.

ARIAS VILAS,F., LE ROUX, P., TRANOY, A. (1979): “ Inscripciones romaines de la provincie de Lugo”. París.

BELLO DIEGUEZ, J. M. (1989): Monumento megalítico de Dombate, Cabana, A Coruña, Arqueoloxía Informes (Camapña 1987), Xunta de Galicia, pp 24-30.

-(1995): Arqueoloxía e Arte na Galicia prehistórica e romana”. Monografías, Museu Arqueolóxico e Histórico de A Coruña, pp. 31-94.

BERMEJO BARRERA, J.C., (1978): “ Los dioses de los caminos” en Los dioses de la Galicia romana, Follas Novas ed.

-(1980): “A relixión castrexa”, en Historia de Galicia. Alambra , 36-39.

-(1982): La sociedad en la Galicia Castrexa, Follas Novas ed. Santiago.

-(1986): Mitología y mitos de la hispania prerromana. Akal Universitaria. Madrid.

BLAZQUEZ, J.M. (1957): “Aportaciones al estudio de las religiones primitivas de España”. AEspA. XXX, 52- 53.

- (1970): “ Las religiones indígenas  de N.O de la península Ibérica en relación con Roma”. Legio VII Gemina. León, 65 y ss.

CASAL GARCÍA, R., BÓVEDA FERNANDEZ, Mª.J. (2001): “ O acibeche dende o megalitismo á antiguedade clásica no noroeste da penísula Ibérica”. Gallaecia 20, 125-132.

CID, R.M; FERNANDEZ OCHOA, C.; GARCIA, P.; PEDREGAL, A: (1992): “ LUCUS ASTURUM y  una ara inédita a los Lares Viales en Lugo de la Llanera (Asturias)”. Gallaecia 13, pp 113-127.

CUMONT, F. (1966): Recherches sur le Simbolisme Funéraire des romains, París.

CHARD, CHESTER S. (1982): El Hombre en la Prehistoria. Estella, Navarra.

DÍAZ Y DÍAZ, M. C. (1999): “Epístola Leonis Pape de Translatione Sancti Iacobi In Galleciam”. Compostelanum, VOL 43. Santiago de Compostela.

DIAZ, P.C.(2000): “El reino suevo de Hispania y su sede en Bracara”, Sedes Reguiae, pp 403-423. Barcelona.

FÁBREGAS VALCARCE, R. (1993): “Las representaciones de Bulto redondo en el Megalitismo del Noroeste”. Trabajos de Prehistoria 50, pp. 87-101.

-(1995): “La realidad funeraria en el noroeste del Neolítico a la Edad del Bronce”. Arqueoloxía da Morte. Biblioteca. Arqueohistórica. Limia. Serie Cursos e Congresos, nº 3.

-(2001): Los petroglifos y su contexto: Un ejemplo en la Galicia meridional. Instituto de Estudios Vigueses. Vigo.

GARCÍA LINARES, A. (1982): “Una ara a los Lares Viales en Santa Comba (Allande)”. Boletín del Instituto de Estudios Asturianos, 107. Pp773 e ss.

GUIRAND, F. (1960): “Mithologie Générale”, Librairie Larousse, París.

HIDALGO CURRAÑO, J.M. E COSTAS GOBERNA, F.J. (1980) El conjúnto megalítico de Monte Penide , Redondela, Pontevedra. El Museo de Pontevedra, XXXIV, pp 79-93.

J. DE OSMA, G. (1999): “Catálogo de azabaches compostelanos”, Ara Solis, Consorcio de Santiago, Santiago.

LÓPEZ FERREIRO, A. (1898): Historia de la Santa A. M. Iglesia de Santiago de Compostela , I, Santiago, Imprenta y encuadernación del Seminario Conciliar Central.

-(1901): Galicia Histórica . Historia de Galicia. A Coruña, 1991.

LLINARES GARCÍA, M. (1990): Mouros, ánimas, demonios. El imaginario popular gallego. Akal ed. 1990.

MANZANARES J. (1986): “ Dos aras, una inédita a los Lares Viales en Tuña (Tineo, Asturias)” Tabularium Artis Asturicensis, Ovieu, 1986.

MONTEAGUDO,L. (1950): “ El sepulcro paleocristiano de Coiro, Laracha, A Coruña”. AEARQ XXIII, 213-224.

MOSTERÍN, J. (1983): Historia de la Filosofía 1. El pensamiento arcaico. Alianza editorial, Madrid.

NÁRDIZ ORTIZ, C. (1992): El territorio y los caminos en Galicia, planos históricos de la red viaria. Santiago.

PARROT, A. (1981): Sumer. El universo de las formas. París.

PEREIRA MEANUT, G. (1991): Corpus de Inscripciones Romanas de Galicia I. Provincia de A Coruña. Consello da Cultura Galega. Santiago.

- (1994) Corpus de Inscripciones Romanas de Galicia II. Provincia de Pontevedra. Consello da Cultura Galega. Santiago.

- (1996): “Un pobo e unha natio moi particulares” O feito diferencial Galego. Galicia fai dous mil anos. T.I, Historia, pp 237- 249. Museo do Pobo Galego. Santiago.

- (1998): “Reflexións en clave histórica sobre Monte Mocinho”. Homenagem a Carlos Ferreira de Almeida- I. Cadernos do Museo, Painel de Estudos (Peñafiel, 17-18 de Abril de 1998), pp 37-50.

PORTELA, M.J. (1984): “Los dioses Lares en la Hispania romana”. Lucentum 3, pp 153-180.

ROMERO MASIÁ , A. e POSE MESURA, X.M. (1987): Galicia nos textos clásicos. Monografías Urxentes do Museu Arqueolóxico de San Antón. A Coruña.

ROLDAN HERVÁS, J.M. (1975): Itineraria Hispania. Fuentes antiguas para el estudio de las vías romanas de la Península Ibérica.

TABOADA CHIVITE, J. (1975): “La encrucijada en el folklore de Galicia, Boletín Auriense, V.

TORRES LUNA, Mª P. de, PAZO LABRADOR, A. J., e SANTOS SOLLA, J.M (1990), Galicia, rexión de contrastes xeográficos. Universidade de Compostela. Santiago.

TRANOY, A.,  (1981) “La Galice romaine”. París.

USERO, R. (1992): El Santuario de San Andrés de Teixido. Fundación Villabrille. Madrid.

Convento  Lucense (BOL. AUR. IX, 1979, 311-315; IRG II 9; IRGIII 25; IRG III 26; A. TRANOY, 1981, 217; IRG II 8; HAEp. 1-3, 308; IRG III 23; IRPL 63; IRG II 10; IRPL 65; IRPL., 66; IRG III 22; CIL Suppl. 5634; IRG III 24; IRPL 64; CIL II 2572). Convento de Bracarense (CIL II 2518; AE 1973, 310; BOL. AUR. II, 1972, 309- 311; CIL II 2417; IRG IV 93). Convento de Asturicense (IRG IV 101; CIL II 5734; MANZANARES, 1986; CID et allii , 1992). Resto de la península Ibérica (AE 1903 185; CIL II 2987; ELORZA, 1972. Resto de imperio (CIL III 1422; CIL VIII 9755; CIL XII 4320; CIL XI 3079; CIL VI 36812) ;

[2]           A ara votiva localizada en Camba (Rodeiro) é posible estuvera adicada ós Lares Viais, pois ainda que debido a sua fragmentación carece de inscripción, conserva os tres fóculi característicos destas aras ( PEREIRA, 1991. CIRG, 82). Se esto fora así, vintenove, das trinta e sete aras existentes no Imperio adicadas ós Lares Viais, terían aparecido en territorio de Gallaecia, e délas, vinte pertencerían ó Coventus Lucensis. 

[3]  MARTIÑO DUMIENSE, de correctione rusticorum, XVI, 4-5

[4] A este grupo pretencen as pinturas de Pedra Cuberta (Vimianzo), Dombate (Cabana), Forno dos Mouros (Toques), Mina de Espiñaredo (Negreira), Casa dos Mouros (Vimianzo) na provincia de A Coruña.

No caso dos gravados coñecemos os de Dombate (Cabana), Casa dos Mouros (Vimianzo), Mina de Espiñaredo (Negreira) na provincia de A Coruña. Existen tamén tres mámoas gravadas en Rozas das Modias e (Vilalba) en Lugo, e na Mámoa do Rei (Vilaboa), en Oirós (Vila de Cruces), Parada de Alperíz (Lalín), Agolada (Pontevedra) e Mámoa da Braña (Silleda). Existen posibles gravados en Campiños (Rianxo), Poio (Pontevedra), Casota dos Freáns (Berdoias) e Axeitos (Ribeira) (BELLO 1995).

[5] “Así a a todo, o encadre cultural e cronolóxico destas representacions non pode efectuarse correctamente sen ter en conta a sua vinculación a realidades situadas máis aló do noroeste peninsular, sendo as máis relevantes aquelas procedentes do Calcolítico do Sur da Península Ibérica. Nas rexións meridionais aparecen referentes claros tanto no tipo de soporte como na decoración que presentan os guijarros” (FÁBREGAS 1993, 103 e ss).

[6] Son os finisterrae galegos, as veces, verdadeiramente escepcionales como sucede coa Serra da Capelada, a que descende case en vertical, cara o mar dende unha altura de 612 metros constituindo o acantilado máis alto de Europa (TORRES 1990). Existen outros como Malpica, Muxía ou a propia Fisterra. Estes lugares parece lóxico sobrecolleran ó home, igoal que agora, na antiguedade. A través da sua relixiosidade “o pobo” manterá vivo ata épocas históricas ese sentimento, momento no que primeiro Roma o detectará e identificará cos Lares Viais e posteriormente será, a través do cristianismo, cando a igrexa localice o antigo santuario nunha capela. Como dí o credo popular: A San Andrés de Teixido, vai de morto quen non foi de vivo. A este lugar vai o home en forma de ánima, como membro dunha compaña ou convertido en reptil, se non acodiu ó cabo do mar, hoxe San Andrés, ainda que soio fora unha vez na vida (USERO 1992).

[7] Cara o 4000 antes da nosa era, en Mesopotamia, o máis grande dos deuses era Anu, O Ceo, o firmamento. A forza da tormenta é Enlil. A fertilidade pasiva das terras era Ninhursaga. A fertilidade activa das augas que regan a terra e Enki ou Ea (MOSTERÍN 1983, 75).

[8]              A mitoloxía grega e sobretodo a romana asumirá como súa a símboloxía funeraria asociada a este sinxelo esquema, que se refire a realidade cotidiana da vida e da morte. Realidade na que Sol, Lúa, Auga, Aire, Lume e Terra xogaban un papel primordial como elementos purificadores das almas dos mortos (CUMONT 1942).

[9]              “Sin, cada noite subíase a sua barca -un crecente luar- e recorría como navegante nocturno o espacio celeste. Shamash, o sol, cada mañán, sae gracias a que os homes escorpión que viven na montaña de Levante abren unha porta de pesadas follas. Por ela entra Shamash para a sua carreira diurna, e comeza a ascender lentamente no ceo. Ó atardecer dirísexe á gran montaña, ábrese unha porta e penetra nos abismos da terra. É o Solpor. Sin embargo, durante a noite Shamash, non parará ata encontrarse coa alba na montaña de Levante. Istar é Venus, de personalidade andróxina, é tamén deusa da mañán e do atardecer, así como da guerra e e o amor. Dentro das suas capacidades está a de poder reconducir os mortos á terra. Dentro das divinidades das augas existían Nina e Ea, deusas da auga dulce e salgada respectivamente. A Nina se lle representaba por medio dunha xarra que contiña un pez”. (GUIRAND 1971, 75)

[10]             Coas técnicas neolíticas resulta factible que novos cultos, adecuados a unha nova realidade económica e social, se expanderan dende Exeo-Oriente Próximo a Europa en torno ó 7500, a través de dúas correntes: unha, e a través de diversas etapas cara Centroeuropa , cunha progresiva extensión ata a costa occidental europea ;  a segunda a través do Mediterráneo mediante un percorrido costeiro que podería abordar a Península Ibérica, a través do Levante, a través do norte de África polo Sur da península ou ben, a través dunha navegación de cabotaxe, mediterránea, e en último término (CHARD 1982, 452-528).

[11]             Foi chamado polos romanos “succinum nigrum”: ámbar negro, por equiparalo en propiedades a esta resina fósil. O acibeche é carbón petrificado hai sesenta millóns de anos, convertido en lignito de cor negro profundo, fráxil e susceptible de ser pulido.

[12]  A primeira mención coñecida  ó acibeche encontrámola nuns versos que adica a deusa do Inferno Belili na mitoloxía Sirio-Babilónica:  “Cando Tammuz toca para mín a frauta azul de anel de acibeche, cando con el deixan sentir os seus acentos choróns e plañideiras, os mortos suben de novo a Terra, volven respirar incienso...”. (GUIRAND 1971, 75). Nestes versos apreciamos como dende ben antigo o acibeche aparece asociado ó mundo dos mortos e a idea da resurrección.

BIBLIOGRAFÍA

ACUÑA CASTROVIEJO, F. (1969- 1970): “ Los Lares Viales en la Galicia romana”. Actas do II congreso Nacional de Arqueología. Coimbra. Vol. II, 353- 357.

ARIAS VILAS,F., LE ROUX, P., TRANOY, A. (1979): “ Inscripciones romaines de la provincie de Lugo”. París.

BELLO DIEGUEZ, J. M. (1989): Monumento megalítico de Dombate, Cabana, A Coruña, Arqueoloxía Informes (Camapña 1987), Xunta de Galicia, pp 24-30.

-(1995): Arqueoloxía e Arte na Galicia prehistórica e romana”. Monografías, Museu Arqueolóxico e Histórico de A Coruña, pp. 31-94.

BERMEJO BARRERA, J.C., (1978): “ Los dioses de los caminos” en Los dioses de la Galicia romana, Follas Novas ed.

-(1980): “A relixión castrexa”, en Historia de Galicia. Alambra , 36-39.

-(1982): La sociedad en la Galicia Castrexa, Follas Novas ed. Santiago.

-(1986): Mitología y mitos de la hispania prerromana. Akal Universitaria. Madrid.

BLAZQUEZ, J.M. (1957): “Aportaciones al estudio de las religiones primitivas de España”. AEspA. XXX, 52- 53.

- (1970): “ Las religiones indígenas  de N.O de la península Ibérica en relación con Roma”. Legio VII Gemina. León, 65 y ss.

CASAL GARCÍA, R., BÓVEDA FERNANDEZ, Mª.J. (2001): “ O acibeche dende o megalitismo á antiguedade clásica no noroeste da penísula Ibérica”. Gallaecia 20, 125-132.

CID, R.M; FERNANDEZ OCHOA, C.; GARCIA, P.; PEDREGAL, A: (1992): “ LUCUS ASTURUM y  una ara inédita a los Lares Viales en Lugo de la Llanera (Asturias)”. Gallaecia 13, pp 113-127.

CUMONT, F. (1966): Recherches sur le Simbolisme Funéraire des romains, París.

CHARD, CHESTER S. (1982): El Hombre en la Prehistoria. Estella, Navarra.

DÍAZ Y DÍAZ, M. C. (1999): “Epístola Leonis Pape de Translatione Sancti Iacobi In Galleciam”. Compostelanum, VOL 43. Santiago de Compostela.

DIAZ, P.C.(2000): “El reino suevo de Hispania y su sede en Bracara”, Sedes Reguiae, pp 403-423. Barcelona.

FÁBREGAS VALCARCE, R. (1993): “Las representaciones de Bulto redondo en el Megalitismo del Noroeste”. Trabajos de Prehistoria 50, pp. 87-101.

-(1995): “La realidad funeraria en el noroeste del Neolítico a la Edad del Bronce”. Arqueoloxía da Morte. Biblioteca. Arqueohistórica. Limia. Serie Cursos e Congresos, nº 3.

-(2001): Los petroglifos y su contexto: Un ejemplo en la Galicia meridional. Instituto de Estudios Vigueses. Vigo.

GARCÍA LINARES, A. (1982): “Una ara a los Lares Viales en Santa Comba (Allande)”. Boletín del Instituto de Estudios Asturianos, 107. Pp773 e ss.

GUIRAND, F. (1960): “Mithologie Générale”, Librairie Larousse, París.

HIDALGO CURRAÑO, J.M. E COSTAS GOBERNA, F.J. (1980) El conjúnto megalítico de Monte Penide , Redondela, Pontevedra. El Museo de Pontevedra, XXXIV, pp 79-93.

J. DE OSMA, G. (1999): “Catálogo de azabaches compostelanos”, Ara Solis, Consorcio de Santiago, Santiago.

LÓPEZ FERREIRO, A. (1898): Historia de la Santa A. M. Iglesia de Santiago de Compostela , I, Santiago, Imprenta y encuadernación del Seminario Conciliar Central.

-(1901): Galicia Histórica . Historia de Galicia. A Coruña, 1991.

LLINARES GARCÍA, M. (1990): Mouros, ánimas, demonios. El imaginario popular gallego. Akal ed. 1990.

MANZANARES J. (1986): “ Dos aras, una inédita a los Lares Viales en Tuña (Tineo, Asturias)” Tabularium Artis Asturicensis, Ovieu, 1986.

MONTEAGUDO,L. (1950): “ El sepulcro paleocristiano de Coiro, Laracha, A Coruña”. AEARQ XXIII, 213-224.

MOSTERÍN, J. (1983): Historia de la Filosofía 1. El pensamiento arcaico. Alianza editorial, Madrid.

NÁRDIZ ORTIZ, C. (1992): El territorio y los caminos en Galicia, planos históricos de la red viaria. Santiago.

PARROT, A. (1981): Sumer. El universo de las formas. París.

PEREIRA MEANUT, G. (1991): Corpus de Inscripciones Romanas de Galicia I. Provincia de A Coruña. Consello da Cultura Galega. Santiago.

- (1994) Corpus de Inscripciones Romanas de Galicia II. Provincia de Pontevedra. Consello da Cultura Galega. Santiago.

- (1996): “Un pobo e unha natio moi particulares” O feito diferencial Galego. Galicia fai dous mil anos. T.I, Historia, pp 237- 249. Museo do Pobo Galego. Santiago.

- (1998): “Reflexións en clave histórica sobre Monte Mocinho”. Homenagem a Carlos Ferreira de Almeida- I. Cadernos do Museo, Painel de Estudos (Peñafiel, 17-18 de Abril de 1998), pp 37-50.

PORTELA, M.J. (1984): “Los dioses Lares en la Hispania romana”. Lucentum 3, pp 153-180.

ROMERO MASIÁ , A. e POSE MESURA, X.M. (1987): Galicia nos textos clásicos. Monografías Urxentes do Museu Arqueolóxico de San Antón. A Coruña.

ROLDAN HERVÁS, J.M. (1975): Itineraria Hispania. Fuentes antiguas para el estudio de las vías romanas de la Península Ibérica.

TABOADA CHIVITE, J. (1975): “La encrucijada en el folklore de Galicia, Boletín Auriense, V.

TORRES LUNA, Mª P. de, PAZO LABRADOR, A. J., e SANTOS SOLLA, J.M (1990), Galicia, rexión de contrastes xeográficos. Universidade de Compostela. Santiago.

TRANOY, A.,  (1981) “La Galice romaine”. París.

USERO, R. (1992): El Santuario de San Andrés de Teixido. Fundación Villabrille. Madrid.

Convento  Lucense (BOL. AUR. IX, 1979, 311-315; IRG II 9; IRGIII 25; IRG III 26; A. TRANOY, 1981, 217; IRG II 8; HAEp. 1-3, 308; IRG III 23; IRPL 63; IRG II 10; IRPL 65; IRPL., 66; IRG III 22; CIL Suppl. 5634; IRG III 24; IRPL 64; CIL II 2572). Convento de Bracarense (CIL II 2518; AE 1973, 310; BOL. AUR. II, 1972, 309- 311; CIL II 2417; IRG IV 93). Convento de Asturicense (IRG IV 101; CIL II 5734; MANZANARES, 1986; CID et allii , 1992). Resto de la península Ibérica (AE 1903 185; CIL II 2987; ELORZA, 1972. Resto de imperio (CIL III 1422; CIL VIII 9755; CIL XII 4320; CIL XI 3079; CIL VI 36812) ;

[2]           A ara votiva localizada en Camba (Rodeiro) é posible estuvera adicada ós Lares Viais, pois ainda que debido a sua fragmentación carece de inscripción, conserva os tres fóculi característicos destas aras ( PEREIRA, 1991. CIRG, 82). Se esto fora así, vintenove, das trinta e sete aras existentes no Imperio adicadas ós Lares Viais, terían aparecido en territorio de Gallaecia, e délas, vinte pertencerían ó Coventus Lucensis. 

[3]  MARTIÑO DUMIENSE, de correctione rusticorum, XVI, 4-5

[4] A este grupo pretencen as pinturas de Pedra Cuberta (Vimianzo), Dombate (Cabana), Forno dos Mouros (Toques), Mina de Espiñaredo (Negreira), Casa dos Mouros (Vimianzo) na provincia de A Coruña.

No caso dos gravados coñecemos os de Dombate (Cabana), Casa dos Mouros (Vimianzo), Mina de Espiñaredo (Negreira) na provincia de A Coruña. Existen tamén tres mámoas gravadas en Rozas das Modias e (Vilalba) en Lugo, e na Mámoa do Rei (Vilaboa), en Oirós (Vila de Cruces), Parada de Alperíz (Lalín), Agolada (Pontevedra) e Mámoa da Braña (Silleda). Existen posibles gravados en Campiños (Rianxo), Poio (Pontevedra), Casota dos Freáns (Berdoias) e Axeitos (Ribeira) (BELLO 1995).

[5] “Así a a todo, o encadre cultural e cronolóxico destas representacions non pode efectuarse correctamente sen ter en conta a sua vinculación a realidades situadas máis aló do noroeste peninsular, sendo as máis relevantes aquelas procedentes do Calcolítico do Sur da Península Ibérica. Nas rexións meridionais aparecen referentes claros tanto no tipo de soporte como na decoración que presentan os guijarros” (FÁBREGAS 1993, 103 e ss).

[6] Son os finisterrae galegos, as veces, verdadeiramente escepcionales como sucede coa Serra da Capelada, a que descende case en vertical, cara o mar dende unha altura de 612 metros constituindo o acantilado máis alto de Europa (TORRES 1990). Existen outros como Malpica, Muxía ou a propia Fisterra. Estes lugares parece lóxico sobrecolleran ó home, igoal que agora, na antiguedade. A través da sua relixiosidade “o pobo” manterá vivo ata épocas históricas ese sentimento, momento no que primeiro Roma o detectará e identificará cos Lares Viais e posteriormente será, a través do cristianismo, cando a igrexa localice o antigo santuario nunha capela. Como dí o credo popular: A San Andrés de Teixido, vai de morto quen non foi de vivo. A este lugar vai o home en forma de ánima, como membro dunha compaña ou convertido en reptil, se non acodiu ó cabo do mar, hoxe San Andrés, ainda que soio fora unha vez na vida (USERO 1992).

[7] Cara o 4000 antes da nosa era, en Mesopotamia, o máis grande dos deuses era Anu, O Ceo, o firmamento. A forza da tormenta é Enlil. A fertilidade pasiva das terras era Ninhursaga. A fertilidade activa das augas que regan a terra e Enki ou Ea (MOSTERÍN 1983, 75).

[8]              A mitoloxía grega e sobretodo a romana asumirá como súa a símboloxía funeraria asociada a este sinxelo esquema, que se refire a realidade cotidiana da vida e da morte. Realidade na que Sol, Lúa, Auga, Aire, Lume e Terra xogaban un papel primordial como elementos purificadores das almas dos mortos (CUMONT 1942).

[9]              “Sin, cada noite subíase a sua barca -un crecente luar- e recorría como navegante nocturno o espacio celeste. Shamash, o sol, cada mañán, sae gracias a que os homes escorpión que viven na montaña de Levante abren unha porta de pesadas follas. Por ela entra Shamash para a sua carreira diurna, e comeza a ascender lentamente no ceo. Ó atardecer dirísexe á gran montaña, ábrese unha porta e penetra nos abismos da terra. É o Solpor. Sin embargo, durante a noite Shamash, non parará ata encontrarse coa alba na montaña de Levante. Istar é Venus, de personalidade andróxina, é tamén deusa da mañán e do atardecer, así como da guerra e e o amor. Dentro das suas capacidades está a de poder reconducir os mortos á terra. Dentro das divinidades das augas existían Nina e Ea, deusas da auga dulce e salgada respectivamente. A Nina se lle representaba por medio dunha xarra que contiña un pez”. (GUIRAND 1971, 75)

[10]             Coas técnicas neolíticas resulta factible que novos cultos, adecuados a unha nova realidade económica e social, se expanderan dende Exeo-Oriente Próximo a Europa en torno ó 7500, a través de dúas correntes: unha, e a través de diversas etapas cara Centroeuropa , cunha progresiva extensión ata a costa occidental europea ;  a segunda a través do Mediterráneo mediante un percorrido costeiro que podería abordar a Península Ibérica, a través do Levante, a través do norte de África polo Sur da península ou ben, a través dunha navegación de cabotaxe, mediterránea, e en último término (CHARD 1982, 452-528).

[11]             Foi chamado polos romanos “succinum nigrum”: ámbar negro, por equiparalo en propiedades a esta resina fósil. O acibeche é carbón petrificado hai sesenta millóns de anos, convertido en lignito de cor negro profundo, fráxil e susceptible de ser pulido.

[12]  A primeira mención coñecida  ó acibeche encontrámola nuns versos que adica a deusa do Inferno Belili na mitoloxía Sirio-Babilónica:  “Cando Tammuz toca para mín a frauta azul de anel de acibeche, cando con el deixan sentir os seus acentos choróns e plañideiras, os mortos suben de novo a Terra, volven respirar incienso...”. (GUIRAND 1971, 75). Nestes versos apreciamos como dende ben antigo o acibeche aparece asociado ó mundo dos mortos e a idea da resurrección.

Escribe aquí el segundo bloque de texto de tu artículo