Comentarios

Pulsa este icono si opinas que la información está fuera de lugar, no tiene rigor o es de nulo interés.
Tu único clic no la borarrá, pero contribuirá a que la sabiduría del grupo pueda funcionar correctamente.

---

1. 

   #1 Onnega 25 de abr. 2006

   En Fala y cultura d´Os Tres Lugaris, de Riobó y Sartal, ed. Toxosoutos, Noia, 2004, viene un cuadro con las diversas teorías que intentan explicar el origen de "a fala": portugués dialectal, no es astur-leonés, gallego arcaico con leonesismos, gallego-portugués arcaizante, híbrido de astur-leonés y gallego-portugués, habla autóctona, gallego, tercera rama del tronco gallego-portugués, dialecto gallego, dialecto portugués, subdialecto leonés, tercera rama del gallego-portugués pero a partir de la rama gallega, castellano dialectal extremeño con lusismos. La idea más aceptada entre los lingüistas (no entre los extremeños), aunque no demostrada, es que se trata de gallego medieval llevado con la reconquista, gallego ya separado del tronco común gallego-portugués.
   
   Sea cual sea el origen, aunque su origen sea el gallego medieval llevado con los repobladores no veo qué pinta nadie exigiendo en casa ajena determinadas políticas lingüísticas, sobre todo cuando no se le ha pedido su opinión, y sobre todo cuando ya se están llevando a cAbo desde hace muchos años diversos proyectos de normalización, recogida de topónimos, diccionarios, estudios, promoción de a fala (que no es que haga mucha falta porque todo el mundo en estos sitios fala, y sí que "goza de magnífica salud"**), promoción de su cultura, placas bilingües con los nombres de las calles, declaración de a fala como BIC, etc. etc. Mucho gracias a la asociación Fala i Cultura, casi todo gracias a la gente que fala, y otra gran parte gracias a los estudios de varios filólogos extremeños, gallegos, portugueses... No estoy de acuerdo con una frase del libro mencionado que recomienda una reactivación cultural del área en la que "deben colAborar desde as autoridades políticas extremeñas ata as galegas", la reactivación nunca estará de más pero que cada palo aguante su vela.
   
   Lo que he podido constatar es que allí la explicación de que sea una variante del gallego no gusta nada, se prefiere o variante del portugués, o variante del gallego-portugués. De ahí la metedura de gamba de la Junta al responder rápidamente que la fala no es gallego; es posible que sí lo sea ¿y? ¿o es que todavía estamos como a principios del siglo pasado?
   
   Trozo de un sainete escrito en valverdeiro a principios del siglo XX
   
   -Cro que vanin a sacal unha comedia con a nosa fala, cumadri
   -Será pa rilsi un ratu á nosa conta
   -Craru, ¿non veis que comu temus esta fala galega quedrán guasalsi de nós?
   
   ** Increiblemente buena, para tratarse de una lengua que compite con el castellano en inferioridad de condiciones.

2. 

   #2 Amerginh 25 de abr. 2006

   La VISIÓN del Conflicto en Galicia: http://www.vieiros.com
   ________________________________________________
   
   O BNG pide que se garantan os dereitos dos galegofalantes no exterior
   
   [24/04/2006 10:05] O deputado do BNG, Bieito Lobeira, presentou unha proposición non de lei na que reclama novos convenios coas institucións asturianas, castelanleonesas e estremeñas para a protección do galego. Nela reclámanse avances na protección de dereitos, na cobertura dos medios de comunicación públicos e no ensino do galego nestas comarcas.
   
   O coordinador do grupo parlamentar do BNG, Bieito Lobeira, presentou en rolda de prensa unha proposición non de lei e outras iniciativas de control co obxecto de contribuír ao proceso de normalización do idioma que, na súa opinión, tamén debe facerse extensivo aos territorios galegofalantes de Asturias, Castela e León e Estremadura. 80.000 persoas aproximadamente falan galego nos 18 concellos máis occidentais do Principado, outros catro na provincia de Zamora, na comarca do Bierzo e mesmo tamén en tres localidades de Cáceres.
   
   O parlamentario nacionalista salientou que se a situación en Galiza xa é "precaria" e "fráxil", fóra acrecéntase "porque nin sequera existe o seu receñecemento e, en consecuencia, non hai dereitos lingüísticos". Para Lobeira cómpre, en consecuencia, asinar novos convenios co Principado de Asturias e co Consello Comarcal do Bierzo para o uso administrativo do galego por parte das entidades locais, con apoio específico en materia de restitución da toponimia, estudos sociolingüísticos, cursos para traballadores da función pública, rotulacións e sinalizacións e documentación bilingüe.
   
   Asemade, a proposta quere que o Parlamento inste ao Goberno da Xunta a mellorar a recepción do sinal da CRTVG nas comarcas do Bierzo, As Portelas e o Eo-Navia, así como a incrementar a cobertura informativa procedente destas comarcas e das localidades do Val de Ellas na programación dos meios de comunicación públicos de titularidade galega. Por outra parte, a iniciativa nacionalista recolle tamén outras medidas, como a extensión a estas comarcas das campañas de fomento da lectura en galego e de promoción do idioma e apoiar o uso do galego nos meios de comunicación destas comarcas.
   
   Finalmente, a proposición non de lei tamén reclama que se revise e mellore o convenio de colAboración para o ensino do galego no Bierzo asinado en 2001 entre os gobernos autonómicos, nomeadamente no tocante á oferta do galego nos centros escolares, e á creación da Sección de Lingua galega no Centro de Formación do Profesorado e Innovación Educativa de Ponferrada.
   
   O Plan de Normalización Lingüística recolle tamén un abano de medidas para a protección do galego estremeiro, pero aínda non foron aplicadas. Nese Plan non se recollían alusións a Estremadura.
   ____________________
   
   Vicepresidencia esíxelle ao goberno estremeño que se desculpe
   
   [24/04/2006 10:06] "A Junta de Estremadura rexeita as fantasiosas premisas sobre as que se asenta o delirio imperialista dos nacionalistas galegos". Velaí unha das pouco diplomáticas expresións que en nota oficial lle dedica o executivo liderado por Juan Carlos Rodríguez Ibarra á petición do BNG ao bipartito para que a axuda ao uso da lingua no exterior incluíse o Val das Ellas. Desde Vicepresidencia da Xunta pídenlle a Ibarra "desculpas aos galegos e ao goberno galego". Pola súa banda, o BNG cualificou o acontecido como "ataque á cultura de Galiza".
   
   "Diante da noticia de que o Bloque Nacionalista Galego lle pide á Xunta de Galiza medidas para a protección do galego que se fala en Estremadura, e unha vez repostos do conseguinte ataque de risa, desexamos facer estas consideracións (...)". Así comeza esa valoración oficial asinada polo goberno estremeño, que máis adiante di confiar "plenamente, en que a Xunta de Galiza desoirá os torpes cantos de sirena destes aprendices de bruxo". Asegura o executivo que no Val das Ellas "non se fala galego, senón un dialecto derivado do tronco común do galaico portugués, con adherencias asturleonesas".
   
   Vicepresidencia esixe desculpas
   Desde a secretaría xeral de Relacións Institucionais da Vicepresidencia da Xunta, respondíanlle este domingo ao executivo estremeño que "con estas manifestacións, se ten faltado gravemente ao respeto ao goberno galego", recomendando que "o máximo mandatario estremeño debería pedir desculpas aos galegos e ao goberno galego", e anunciando que se dirixirán de forma oficial e a través de carta á Junta de Estremadura para solicitarlle esas desculpas e pedirlle que "retire estas graves descalificacións carentes da educación e respeto coa que a democracia esixe tratar as propostas de todos".
   
   "O galego é patrimonio de todos e a todos nos corresponde defendelo", din desde Vicepresidencia, subliñando que a Xunta vén asinando "acordos e convenios para preservar o galego e o patrimonio cultural e mellorar o coñecemento e as boas relacións entre os pobos veciños que comparten boa parte dese patrimonio". Así, recoméndanlle á Junta de Estremadura ter en conta a máxima de que "o saber non ocupa lugar".
   
   O BNG cualifica de "xenófoba" a resposta da Junta
   "Ninguén falou de colonizar estas vilas, senón de establecer mecanismos de defensa da súa fala", opinou Francisco Rodríguez, deputado do BNG no Congreso. Rodríguez definiu de "incríbel" que o goberno Ibarra queira "manipular verdades obxetivas", subliñou a raíz galega da fala destas localidades cacereñas e laiouse de que a Junta realice "un ataque contra a cultura de Galiza".
   ____________________
   
   Touriño únese ás críticas a Ibarra e a Junta responde que o conflito é co BNG
   
   
   [25/04/2006 09:43] "Desde a Junta de Estremadura deuse unha resposta desproporcionada", laiouse este luns o presidente da Xunta de Galiza. Emilio Pérez Touriño pediulle ao executivo estremeño "rebaixar o ton" e chamou ao "entendemento, colAboración e respeto mutuo". Mentres, desde o goberno de Estremadura, lonxe de botarse atrás nas descualificacións, facían pública outra nota onde puntualizaban que "a polémica destes días foi co BNG, por unha proposta pública deste partido, e en ningún caso coa Xunta de Galiza".
   
   
   
   No novo comunicado da Junta de Estremadura, din que "o señor Quintana ao responder desde a súa posición institucional" estaría "tentando converter unha crítica co seu partido nunha polémica con Galiza". No mesmo sentido afirman que "reiteramos o que xa se dicía no comunicado do sábado pasado" aínda asegurando considerar "ao galego un pobo irmán". A continuación, o goberno estremeño opina que "a fala non é galego e en consecuencia rexeitamos que as institucións galegas deban tomar medidas ou establecer políticas sobre esta peculiaridade lingüística estremeña".
   
   O gabinete de Ibarra evita así corrixir as afirmacións da nota anterior, logo de que este mesmo luns, a Vicepresidencia da Xunta lle fixese chegar unha carta onde lle pedían unha "rectificación oficial polas formas empregadas" na mensaxe anterior e animaban a recuperar a "cordialidade e respeto institucional que caracterizaron anteriormente a relación entre a Junta de Estremadura e a Xunta de Galiza".
   
   O presidente do PPdeG, Alberte Núñez Feijoo, tamén cualificou e "desproporcionada" a resposta oficial do pasado sábado publicada pola Junta, malia que aproveitou para criticar unha presunta "descoordinación" no lAbor do bipartito e subliñou criticamente que "é o segundo conflito con outra autonomía que ten o goberno galego nos últimos meses".

3. 

   #3 Amerginh 25 de abr. 2006

   ¿Que se dice desde la lingüística?
   _____________________________
   
   GARGALLO GIL, José Enrique. Las hablas de San Martín de Trevejo, Eljas y Valverde del Fresno. Trilogía de los tres lugares. Estudios y documentos sobre A FALA, tomo I, Mérida, 1999, Editora Regional de Extremadura.(92pp.)
   
   Intenta resolver Gargallo Gil las posibles dudas y lagunas que se han creado en torno a si la Fala3 es, o no, una lengua que procede del gallego, del portugués o del leonés. Descarta la posibilidad de que la lengua descienda del portugués y del leonés, inclinándose, por tanto, hacia la defensa del gallego como madre de la Fala: “En ese rincón extremeño -insisto- no creo que pueda decirse que se habla, ahora mismo, un dialecto portugués...”4.
   
   No duda Gargallo Gil en criticar la aportación de don Gregorio Salvador quien presenta, en su libro titulado Política lingüística y sentido común (1992), la lengua Fala como gran deudora de la voz portuguesa.
   
   Siguan (1992:270) y su obra España plurilingüe no salen muy bien parados tampoco por parte de Gargallo Gil quien no entiende cómo su colega defiende que la Fala desciende del antiguo astur-leonés.
   
   De Artur Quintana (1991:47) elogia Gargallo Gil los buenos conocimientos que éste posee “de la frontera del catalán en tierras (administrativas) de Aragón”5 pero lo contrasta con el escaso acierto que demuestra el mismo estudioso al hablar de la ubicación de la lengua Fala como enclave gallego-portugués.
   
   Dejando al margen los posibles desaciertos, Gargallo Gil se centra a continuación en una breve explicación diacrónica de los estudios más rigurosos que se han llevado a cAbo sobre la lengua Fala. Así, comienza con las aportaciones, en los años 20, del portugués José Leite de Vasconcelos (1927:247) quien insiste, por cierto, en la procedencia portuguesa de la Fala.
   
   Menéndez Pidal (1960:L) no podía faltar. Insiste en la semejanza que guarda la Fala con la lengua escrita del documento medieval Foros de Castelo Rodrigo (s.XIII).
   
   Gargallo Gil, pues, pone de manifiesto la complejidad del estudio de esta lengua a lo largo del siglo XX y el debate entre la procedencia gallega, lusitana e incluso leonesa. No obstante, la preferencia por la elección gallega de José Enrique Gargallo se manifiesta constantemente a lo largo de su estudio.
   
   http://www.proel.org/articulos/fala.htm
   _______________________
   
   Los estudios realizados por Ramón Menéndez Pidal, Alonso Zamora y otros confirman que la lengua es una forma arcaica de galaico-portugués de la época medieval (siglos XII-XIII). No hay acuerdo sobre sus orígenes y preservación por tantos siglos. El portugués Lendley Cintra piensa que la lengua fue introducida por colonos galaico-portugueses durante el primer periodo de reocupación tras la Reconquista, debiéndose la preservación de la lengua en su forma arcaica a que los colonos castellanos no ocuparon esa región que permaneció casi deshabitada salvo por la escasa población galaico-portuguesa. Según esta teoría los habitantes vivieron aislados del desarrollo histórico del siglo XVI que lingüísticamente transformó e innovó las comunidades adyacentes.
   
   Sin embargo otros niegan esta idea pues Valverde y Eljas pertenecían a la Orden de Alcántara y San Martín a la de San Juan, siendo Eljas y Valverde parte de la provincia de Extremadura de la Real Audiencia de Cáceres mientras que San Martín pertenecía a la provincia de Salamanca y estaba bajo la jurisdicción de la cancillería de Valladolid. Valverde siempre perteneció a la diócesis de Coria mientras que Eljas y San Martín hasta 1958 pertenecía a la de Ciudad Rodrigo.
   
   El Valle de Xãlima fue recuperado del dominio musulmán en 1184 por el rey Fernando II y hasta la reestructuración provincial llevada a cAbo en 1833 los tres pueblos vivieron separados administrativamente hablando y perteneciendo a comunidades de habla española fuera del valle. El problema es cómo pudieron algunas comunidades ser de habla española y otras de habla galaico-portuguesa estando bajo la misma jurisdicción militar y religiosa. ¿Por qué San Martín de Travejo y Villamiel son mundos aparte lingüística y culturalmente hablando cuando han ocupado el mismo territorio administrativo durante 700 años?
   Nombres: El nombre preferido de la lengua es Fala, aunque otros nombres utilizados son: A fala de xãlima, galaico-extremeño y chapurreáu, este último es despectivo.
   
   Población: El número de hablantes es de 5.500 activos, más 5.000 residentes fuera que regresan cada verano.
   
   Localización: Los tres pueblos de Valverde del Fresno, Eljas y San Martín de Trevejo, están localizados en un valle aislado denominado "Valle de Xãlima" o "Valle del río Eljas", en la esquina noroccidental de la provincia de Cáceres, en la región de Extremadura.
   
   Afiliación lingüística: Familia ibero-romance. Lenguas relacionadas: Gallego y portugués.
   Lengua más íntimamente relacionada: Gallego.
   
   Plurilingualismo: Además de fala hablan castellano, pero lo usan para la escuela, la iglesia y las relaciones con los de fuera, en todos los demás contextos usan fala.
   
   Alfabetización: Casi del cien por cien en castellano; al no existir una forma unificada de escribir fala, los adultos prefieren leer y escribir en castellano.
   Existen diferencias de ortografía ya que el fala tiene muchos más fonemas que el castellano.
   
   Asociaciones: Asociación "Fala y Cultura", Presidente: Domingo Frades, 10892 San Martín, Cáceres, España.
   
   Bibliografía: Martín Galindo, José Luis, Apuntes socio-históricos sobre a Fala do Val de Xãlima, Separata de la Revista Alcántara del Seminario de Estudios Cacereños No 30, Septiembre-Diciembre 1993, pp. 123-147.
   
   Frades Gaspar, Domingo, Vamus a falal - Notas pa coñocel y platical en nosa FALA, Ed. Adisgata (Asociación para el desarrollo Integas de Sierra de Gata), Process Print, S.L. Madrid 1994, pp.95.
   
   Gargallo Gil, J.E., San Martín de Trevejo. Eljas (As Eljas) y Valverde del Fresno: una encrucijada lingüística en tierras de Extremadura.
   Valverdeiro(s), Lagarteiro(s), Mañego(s): A propositi de las hablas (y las gentes) fronterizas de Valverde del Fresno, Eljas y san Martín de Trevejo.
   
   Costas González X.H., Notas socio-lingüísticas sobre os falares 'galegos' da Riberia Trebellan (Cáceres). A Trabe de ouro, 11, 1992).
   Breve caracterización das falas (fundamentalmente galegas) do Val do río das Ellas. Cuadernos da Lingua, 6, 1992.
   Ei tamen queru escribir na nosa fala. Proposta de Normativa, Pontevedra, 1993.
   
   Dialectos
   
   La lengua tiene tres dialectos: valvideiru (hablado en Valverde), mañegu (hablado en San Martin), lagarteiru (hablado en Eljas). Los tres tienen suficiente inteligibilidad para entender mutuamente un discurso abstracto y complejo. Las diferencias entre los tres dialectos son muy pequeñas. Posible inteligibilidad con el gallego para entender un discurso abstracto y complejo. Los hablantes del gallego occidental han sido confundidos con hablantes de fala, pero los hablantes de fala no se identifican con los hablantes de gallego ni quieren que su ortografía se asemeje a la del gallego.
   
   http://www.proel.org/lenguas/fala.html
   _______________________________
   
   Fala
   A language of Spain
   ISO/DIS 639-3: fax
   
   Population 10,500 (1994 T. Erickson). Population includes 5,500 active speakers in the language area; 5,000 outside, many of whom return each summer.
   Region Northwest corner of the autonomous region of Extremadura, an isolated valley on the Portuguese border called Val de Xalima or Val du riu Ellas, towns of Valverdi du Fresnu, Sa Ellas and Sa Martín de Trebellu.
   Alternate names A Fala de Xálima, A Fala do Xãlima, Galaico-Extremaduran, "Chapurreáu"
   Dialects Valvideiru, Mañegu, Lagarteiru. Not easily intelligible with the surrounding language varieties. Intelligible to speakers of Galician.
   Classification Indo-European, Italic, Romance, Italo-Western, Western, Gallo-Iberian, Ibero-Romance, West Iberian, Portuguese-Galician
   Language use Vigorous. All domains except school, church, and contacts with outsiders. All ages. The speakers do not identify with the Galicians. They speak Spanish in school, church, and with outsiders.
   Language development Literacy rate in second language: Nearly 100%.
   Comments Speakers do not want orthography to be like Galician.
   
   Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), 2005. Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International. Online version: http://www.ethnologue.com/.
   _______________________
   
   La fala (también conocido como a fala, gallego de Extremadura o galego de Estremadura) es un dialecto galaico-portugués con claras influencias del astur-leonés que se habla en tres valles del noroeste cacereño (España) limítrofe con Portugal y Salamanca, concretamente en las localidades de Valverde del Fresno (Valverde do Fresno), San Martín de Trevejo (San Martín de Trebello) y Eljas (As Ellas). Se calculan unos 6.000 hablantes.
   
   La comarca fue repoblada por gallegos en los siglos XII y XIII. Su habla deriva de la lengua gallega que hablaban estos colonos. Entre los lingüistas hay disparidad de opiones sobre si la fala es una variedad del gallego o un idioma diferenciado, aunque la postura que afirma que sí lo es cuenta cada vez con más partidarios en el valle, como muestra Domingo Frades (Entrevista con Domingo Frades, en gallego), poeta en la fala y presidente de Fala i cultura [1], entidad que busca la normalización de la fala, y miembro de la Real Academia Gallega.
   
   La fala fue reconocida como Bien de Interés Cultural por la Junta de Extremadura a fin de protegerla y conservarla, mediante Orden de 14 de junio de 2000 de la Consejería de Cultura.
   
   El gallego de Extremadura se enseña en los tres ayuntamientos en que se habla. En cada uno de ellos se enseña su variedad propia [2].
   
   Clasificación lingüística: Indoeuropeo
   
   Itálico
   Romance
   Occidental
   Galo-Ibérico
   Ibero-Romance
   Ibero-Occidental
   Galaico-Portugués
   Fala
   
   http://es.wikipedia.org
   ______________________
   
   A fala, habla fronteriza con Portugal
   
   El presente informe ha sido redactado por el infrascrito según acuerdo de la Junta Ordinaria de la Real Academia de Extremadura, celebrada el día 25 de noviembre de 2000, en cumplimiento del artículo 4.b de la Ley 2/1999 de 29 de marzo, de Patrimonio Histórico y Cultural de Extremadura, habiendo sido autorizado en certificación oficial en la que se hace constar que: «...se designó al Académico de Número Don Antonio Viudas Camarasa para que evacúe el Dictamen solicitado por el Excmo. Sr. Consejero de Cultura de la Junta de Extremadura alusivo al dialecto extremeño conocido por "A Fala" y a su inclusión como bien de interés cultural».
   
   Las hablas dialectales de a fala están situadas en el Noroeste de la provincia de Cáceres (Figura número 1 y 2), en los municipios de Valverde del Fresno, Eljas y San Martín de Trevejo, en la comarca de la Sierra de Gata, territorio de la Comunidad Autónoma de Extremadura. Presentan rasgos del gallego_portugués, asturleonés, arcaísmos lingüísticos medievales y cierta castellanización.
   
   JUSTIFICACIÓN FILOLÓGICA
   
   La décimo tercera edición del Ethnologue , de la UNESCO, en las áreas de especial interés de España menciona el extremeño y a fala. Las variedades del extremeño con los nombres de EXTREMEÑO, EHTREMEÑU, CAHTÚO, CAHTÚÖ , con la excepción de «the Fala_speaking valley in the northwest, Portuguese dialect_speaking strips in the west, and Spanish_speaking strip in the east». En la entrada FALA recoge las expresiones A FALA DE XÁLIMA, GALAICO_EXTREMADURAN, «CHAPURREÁU».
   
   Sin olvidar la considerable y valiosa aportación bibliográfica de los últimos quince años a los estudios de la zona se aprecia que no hay unanimidad en los enfoques de la investigación científica, sobre todo, por la falta de documentos históricos y estudios globales sobre el habla, abundando diversas perspectivas, desde considerar A Fala como dialecto portugués con influjo arturleonés o exclusivamente gallego, a una visión de habla de tránsito entre gallego-portugués y antiguo asturleonés.
   
   Dr. D. Antonio Viudas Camarasa
   ___________________________
   
   

4. 

   #4 Amerginh 29 de abr. 2006

   http://mais.vieiros.com/letras2002/galegoellas.html
   
   Orixe das falas do Val
   As variantes lingüísticas proceden da lingua levada polos colonos instalados no val polo rei Afonso VIII de Galicia e León no século XIII, que repoboaron unha ampla área do ao sur de Salamanca, norte de Cáceres e a franxa oriental da Beira Baixa portuguesa. En época ben temperá a fala dos colonos foi varrida quedando restos en numerosos vocábulos rexistrados nas falas castelás da Serra de Gata e do suroeste da provincia de Salamanca, (regato, rodera, murceguiño, chambra, fechadura, gomo, bocoi, cangallo, lombo, carozo, múa, bago, meda, sobrau,...). A conservación da fala perdida no resto das zonas colonizadas explícase no abandono secular destas áreas, dificilmente accesibles ata hai escasas décadas. Estas falas son así o resultado dun galego antigo implantado neste val no século XIII que perdeu todo contacto co territorio orixinario e camiñou setecentos anos por libre.
   
   Este artículo es muy largo... e interesante, de lo mejorcito que llevo visto estos días, y de alguien "creible":
   
   http://es.geocities.com/alendoval/CFernandez-Xalima.htm
   
   Cort-i-pego aquí la parte de estudio filológico:
   
   3. TRAZOS GALEGOS DAS FALAS DE XÁLIMA[9]
   
   
   
   3.1.Trazos comúns á xeneralidade das falas galegas
   
   
   
   Entre os trazos lingüísticos caracterizadores da rexión de Xálima uns son comúns á xeneralidade dos actuais falares galegos e portugueses, como a ausencia de ditongo en formas como porta, nosa, boa, ovu e queru, herba; castelu, mocela[10]; a presencia de ditongos decrecentes oi, ei en palabras como noiti, oito, dereitu, maeira “madeira” e noutras como oitru “outro”, poicu “pouco” [11] e ei “eu”, mei “meu”; o mantemento de F- latino (fariña, fornu, fome), sen que se rexistre a aspiración propia das falas salmantinas e cacereñas próximas; a perda de –L- e de –N- (ceu, moíñu/muñu “muíño”; coellu, ceal “cear”) e a reducción das xeminadas –LL- e –NN- (aquela, martelu; anu, cabana); resultado [´] dos grupos –LJ-, -K’L- e –G’L- (allo, abella, tella)[12]; e artigo o(s), a(s).
   
   Outros fenómenos propios dos falares de Xálima son caracterizadores das falas galegas e do portugués setentrional, particularmente trasmontanos, fronte ó portugués estándar (e as falas centro-meridionais). Entre estes fenómenos está a inexistencia da oposición fonolóxica entre a bilabial /b/ e a labiodental /v/ (chavi, bo viñu, con betacismo nos dous casos); mantemento da africada prepalatal [tS] en formas como chocallu, chover, sen a desafricación característica do portugués padrón (e centro-meridional); terminación –eu, -eea en formas como cheu, centeu e avea, vea no canto de cheio, centeio e aveia, veia dos falares portugueses veciños[13]; terminación –o [u] na P3 dos perfectos fortes (disso/dixo; feio/fido/ fizo “fixo”; pujo/puso “puxo”; quijo/quisso “quixo”)[14]; radical fag- de formas verbais como fago faga, fagas[15]; a forma impersoal hai de haber[16]; e radical viñ- no tema de perfecto de vir (viñe, viñestes, viño... viñera...)[17].
   
   Ademais existen fenómenos da rexión de Xálima que son propios do galego fronte ó portugués, incluídos os falares setentrionais. É o caso da ausencia de fonemas vocálicos nasais e a existencia do fonema nasal velar nas formas do artigo indeterminado unha e compostos algunha, ningunh (e variante niñunha), así como en unhus, que convive con uns en Valverde e con us nas Ellas e San Martín[18]; do alomorfo lo(s), la(s) en sintagmas como agarra-lo cabalo, propio da maioría dos falares galegos[19] e das contraccións ó, ós resultantes do encontro da preposición a e o artigo, xerais en galego[20].
   
   
   
   3.2. Xálima, “maqueta” do galego dialectal
   
   
   
   Segundo Costas (1992b: 86), as falas desta rexión de Cáceres constitúen unha maqueta da dialectoloxía galega:
   
   
   
   Diciamos que estas falas supoñen –na nosa opinión- unha maqueta de moitos fenómenos fonéticos, morfolóxicos e léxicos que se dan a maior ou menor escala por todo o noso territorio lingüístico, e, máis concretamente, as semellanzas e paralelismos son ben evidentes coas falas bercianas, zamoranas e do leste de Ourense”.
   
   
   
   Paréceme ben atinada esta idea de estarmos diante dunha maqueta do mapa dialectal galego, como pode comprobarse cos seguintes fenómenos.
   
   
   
   3.2.1. Fonética
   
   
   
   No que respecta ás sibilantes, en Valverde hai un sistema semellante ó dos falares galegos non seseantes, que é o maioritario no galego oral: /S/ deixal, xugu (e nalgúns casos /S/ > /x/ jovis “xoves”, ajudal “axudar”), /s/ sete, casa e /T/ doci, quinci.
   
   Nas Ellas e en San Martín hai un sistema arcaico de sibilantes que lembra, en certo modo, o de falares galegos da Limia Baixa ourensá e o de Hermisende nas Portelas de Zamora. Así, consérvase a distinción entre as palatais fricativas sonora [Z] de genti, jovis, ajual “axudar”, jinja “guindilla” e a xorda [S] de axín “pemento”, caixa, oposición característica do portugués moderno fronte ó galego; e tamén se conservan distincións medievais entre xordas e sonoras dento-alveolares, como ocorre entre [s] de seti, passal e [z] de casa, coisa ou entre [T] de ceu, forza e [d] / [D] de quindi, naridis (sg. narí)[21].
   
   A interdental [T] desaparece sempre en posición implosiva final nos tres lugares: de, ve, cru, capá, formas de singular correspondentes a decis, vecis, crucis, capacis en Valverde e a dedis, vedis, crudis, capadis nas Ellas e en San Martín (Costas 1992b: 96). O fenómeno xa fora salientado por Maia (200-1) ó referirse conxuntamente á perda de –s (ou –z) final de palabra, que “por vezes, desaparece por completo, mesmo em casos em que –s funciona como morfema de plural. Exemplos: dé “dez” (Elj., S. Mart.), ôa bê ‘uma vez’ (Elj., S. Mart., Valv. del F.), ôa bô ‘uma voz’ (Elj.), tu cai ‘cais’ (2ª pes. do pres. do indicativo de cair) (Valv. del F.)”[22]. Maia considera que a presencia deste fenómeno lingüístico se explica “certamente, por influência dos vizinhos falares espanhóis da Extremadura, onde é um facto corrente”. Posiblemente conviña xebra-los casos (esporádicos) de aspiración e perda de –s, fenómeno sen dúbida estremeño e andaluz, da constante perda da interdental. No galego zamorano de Porto e en puntos espallados de Ourense rexístranse formas sen –z [T](vo, no, cru[23], capá, rapá).
   
   Hai solucións de Xálima que son características do galego oriental, particularmente de puntos do Bierzo e das Portelas de Zamora, así como de zonas de Ourense próximas. É o caso de formas como cutelo, escutar, truta e luta (Costas 1992b: 89), solución semellante á portuguesa e non á do galego estándar (e maioritario no galego oral) coitelo, escoitar, troita, loita. E o mesmo ocorre coa terminación –ai por -ade en verdai, cidai / ciai[24].
   
   
   
   3.2.2. Morfoloxía nominal e pronominal
   
   
   
   No plural das palabras oxítonas rematadas en –n, tal como sinala Costas (1992b: 92) rexístrase a solución –ns do galego occidental (e do galego estándar) en Valverde (ladróns, razóns, folgazáns) e a solución –s do galego central nas Ellas e en San Martín (lairós, radós, folgazás. Estas formacións de plural á galega (e non á portuguesa), que non son descoñecidas dalgúns falares trasmontanos[25], xa foran salientadas por Maia (1977: 216-7):
   
   
   
   Em Valverde del Fresno, às formas do singular em –on correspondem formas de plural em –ons, à semelhança do que acontece no galego occidental: ratóN, pl. ratóNs; copetóN, pl. copetóNs; botóN, pl. botóNs.
   
   Nas Eljas, onde as formas de singular terminam em –ó, as de plural terminam em –ós, tal como acontece no centro e noroeste da Galiza: jamó, pl. jamós, limó, pl. limós, botó, pl. botós , etc.
   
   Em San Martín de Trevejo, no singular encontram-se formas em –ón a que correspondem no plural formas en –ôs: tragóN, pl. tragôs; pulmóN, pulmôs, etc. O falar de San Martín de Trevejo ocupa, pois, uma posição intermédia, poderíamos dizer de transição, entre o falar de Valverde del Fresno e o das Eljas. Esporadicamente registei uma forma de singular em –ô a que corresponde uma forma de plural em –ôs: tapô, tapôs.
   
   
   
   Nas palabras polisílabas en –l a solución xeral é –is en Xálima (animais, papeis, candís, españois, azuis/aduis), como en portugués e galego estándar, aínda que no galego dialectal esta solución só é propia de falas orientais. Nos monosílAbos a solución é –les (males, meles, soles). Así e todo, rexístrase cuais nun texto valverdeiro de comezos de século (Costas 1992b: 91)[26].
   
   Nas terminacións –ANU, -ANA a solución de singular dos tres concellos é –án, como no galego occidental (verán, man; miñán, ran). Sen embargo no plural en Valverde a solución é a do galego occidental (veráns, mans; miñáns, rans), mentres que nas Ellas e en San Martín o resultado de –ANAS (miñás, ras) coincide co galego centro-oriental e o de –ANOS (verás, mas) só se rexistra nalgúns falares de transición entre o galego occidental e o central[27].
   
   Nos pronomes átonos non hai a distinción te e che propia da maioría das falas galegas (e do galego estándar). O teísmo de Xálima, que é propio do portugués e mais de falas galegas do Baixo Miño e dá área das Portelas de Zamora, ten un correlato nas formas sen palatalizar le, les. Tal como sinala Costas (1992b: 101) “isto ocorre exactamente igual no galego-zamorano e nalgunhas falas do nordeste portugués onde non se deu palatalización ningunha dos dativos te e le > che e lle”.
   
   Nos demostrativos as formas neutras estan hipercaracterizadas, como en portugués e en áreas do galego: isto/aquisto, iso/aquiso, aquilo. As formas aquisto, aquiso rexístranse en xente maior (Costas 1992b: 102).
   
   
   
   3.2.3. Morfoloxía verbal
   
   
   
   Nas desinencias verbais rexístranse solucións comúns ó portugués, que en galego unhas veces son propias da xeneralidade das falas occidentais (a vocal temática e en (tu) comeste(s) “comiches”) e outras veces sono dalgunhas falas occidentais dalgunhas orientais (o sufixo número-persoal –ste(s) da P2 dos perfectos). Na P5, agás nos perfectos, o sufixo número-persoal é –is (sois, dis “ides”, cantais, chegabais), como en moitas falas do galego oriental e en portugués (Costas 1992b: 105).
   
   Tamén hai algún fenómeno propio de Xálima que é característico dalgunhas falas occidentais galegas e do portugués dialectal, pero non dos estándares galego e portugués. É o caso da terminación í na P1 dos perfectos en –ar de formas como agarrí “agarrei”, chorí “chorei”, semellantes ós agarrín, chorín do galego da Ría da Arousa e da Ría de Pontevedra. Esta solución non é descoñecida dos falares do Ribatejo, da Beira Baixa e mesmo da raia trasmontana[28].
   
   A forma fel[29] “facer” das Ellas e San Martín é semellante a fer dalgún punto do galego de Asturias; e o mesmo pasa con trel “traer” de San Martín, que corresponde a trer tamén da Terra Navia-Eo asturiana[30]. A presencia dun radical regularizado oiv-/uiv- de oivir/uivir en todo o presente de ind. (oibu, oibis, oibi, uibimus, uibís, oibin) e do presente de subx. (oiba, oibas...) é semellante ó que pasa nas falas do sur de Ourense, das Portelas de Zamora e nalgunhas meridionais de Pontevedra, onde se rexistra ouvir e ouvo, ouves... ouva, ouvas..(Fernández rei 1990: 101)[31]
   
   
   
   3.2.4. Léxico
   
   
   
   Na análise do vocabulario de Sabugal, Xálima e Alamedilla Maia (1977: 498) salientaba o mantemento na rexión dun elevado número de arcaísmos, moitos deles comúns a falares de “além-fronteiras”, á vez que sinalaba as grandes afinidades léxicas co galego, co astur-leonés e co trasmontano:
   
   
   
   São também muito numerosas as afinidades entre o léxico da região explorada e o de outras zonas peninsulares, de conhecido carácter conservador: o galego, os idiomas asturo-leoneses e o falar trasmontano em geral e, de uma maneira particular, os falares da faixa trasmontana fronteiriça”.
   
   
   
   Hai moitos vocábulos de Xálima e da zona portuguesa fronteiriza que non se rexistran na zona trasmontana, pero presentan formas afíns en leonés e asturiano. E moi “expressivas são também as afinidades lexicais como o galego”. E verbo disto cita formas como a donezinha (e variantes como denozinha) de Xálima[32] e o arcaísmo fieito de Valverde e de San Martín, “mantido noutras zonas conservadoras de Portugal e na Galiza”[33] . Outras formas que cita Maia (1977: 502) afíns ó galego son mai en Valverde, e poñer de Valv. e poñel de San Martín .
   
   Podería engadirse algunha outra como almozal de Valverde e almodal das Ellas, do vocabulario de Maia (1977: 287), que corresponden a almorzar da maioría das falas galegas para referirse á acción de “tomar o pequeno almoço”. Nos falares trasmontanos Santos (1967: 290) rexistrou almo(r)ço en Vinhais, en puntos de Bragança e no mirandés para esa primeira comida do día, de igual xeito que existe almorzar con esa significación en asturiano.
   
   Maia sinala para a rexión de Xálima a existencia de arcaísmos como migrá “granada” (port. romã) migreira e migradeira para a árbore (port. romãzeira e romeira)[34], formas que non se rexistran en galego moderno, en parte porque esa árbore en Galicia é un exotismo. De tódolos xeitos, no canto da forma castelá usada normalmente en galego, ben se podería reintroduci-la migrá (e a migreira) tan viva no “galego” de Cáceres.
   
   Segundo Costas (1996: 369), no inventario léxico é onde máis se aprecia o carácter arcaico e arraiano das falas do val do Ellas, “de sitio distinto rodeado de portugués beirao e castelán aleonesado”. E é no léxico onde se pode apreciar igualmente a “maqueta” dialectal do galego:
   
   
   
   “Con todo, percíbese perfectamente a orixe galega (ou galego-portuguesa) de boa parte dos nomes comúns, dándose a coincidencia que nun espacio xeograficamente tan reducido coexisten plenamente vivos sinónimos de distribución dialectal por toda Galicia: estadunchu-funqueiru, cerdeira-cereixeira, sobreira-carrasqueira, chíchari-ervilla, dinusiña-doniña, etc., etc...; son ben presentes tamén arcaísmos do tipo mu-múa, argolas, ou o verbo estoxar [‘aforrar], etc”.
   
   
   
   Logo refírese Costas ós cambios semánticos en moito do vocabulario de Xálima:
   
   
   
   pero o máis normal para un galegófono, desde o punto de vista semántico, son os cambios parciais de significado que sufriron moitas palabas, así, sobrau ou palleira é a traducción do noso faiado (mesmo nas casas modernas), boiga e cortellu son sinónimos, a xeira é unha extensión pequena de terra (a que se dá labrado nun día), o alén é calquera campo situado algo lonxe, xaneira é a primeira cría dun animal (mesmo onde se perdeu o nome do mes e foi sustituído por eneru), encoirarse é o usado para espirse, lambón dise dunha persoa malvada, o xabri é só a masa para facer muros, etc., etc.[35]
   
   
   
   
   
   4. TRAZOS NON GALEGOS DAS FALAS DE XÁLIMA
   
   
   
   4.1. Trazos propios do castelán
   
   
   
   Na rexión de Xálima son de emprego xeral fenómenos morfosintácticos que, de entrada, parecen castelanismos. É o caso da anteposición dos pronome átonos, que segundo Maia (1977: 272) “são quase sempre proclíticos: a mandorim ‘mandaram-na’ (Elj.), a ponhemos ‘pomo-la’ (S. Mart.), o querim ‘querem-no’ (S. Mart.), a levam ‘levam-na’ (Valv. del F.)”. Verbo deste fenómeno Costas (1992b: 102) sinala que a lingua do val do río Ellas se arreda do galego, portugués e astur-leonés, e se acaroa co castelán, brasileiro e –relativamente- co galego medieval.
   
   E tamén debe ser por castelanismo o uso do auxiliar haber para forma-lo pretérito perfecto (ha comprau “compraches”, has uiviu “oíches”; há bindo “veu”), co mesmo valor do tempo en castelán, ó igual có uso deste auxiliar para o pluscuamperfecto de indicativo (había dau “dera”, había dito “dixera”)[36]. Segundo Costas (1992b: 103) é “moi probable que sexa un castelanismo que prendeu doadamente debido a que existían xa unhas formas arcaicas, unha base, propicias para a súa adopción plena”[37].
   
   No terreo da fonética Gargallo (1999: 32) sinala a existencia de numerosos castelanismos con [x] nos tres concellos da rexión de Xálima: fijarsi, juniu, juliu, vilgin “virxe”[38]. Por outra parte, a existencia dun sistema vocálico de cinco fonemas /a/, /e/, /i/, /o/, /u/, sen a oposición fonolóxica /E/ - /e/, /O/ -/o/[39], característica do galego e do portugués é un dos trazos que Gargallo (1999: 31) inclúe entre os de continuidade xeográfica co castelán común de Estremadura e/ou da primitiva zona leonesa, ó igual cá neutralización r/l implosivo (idil/idel “dicir”, fel/ficel “facer”), o betacismo e o “yeísmo”.
   
   No léxico da xente nova hai moitos castelanismos, que tamén se poden rexistrar en galego, especialmente en neofalantes urbanos.Verbo da “brutal penetración de castelanismos” no vocabulario da mocidade da rexión de Xálima dicía o seguinte Costas (1996: 369):
   
   
   É fenómeno xeral a penetración brutal de castelanismos na fala dos máis novos, dos máis escolarizados –descoñecedores parciais dos traballos rurais, oficios tradicionais, léxico da flora e da fauna, etc. etc.- así, non é de estrañar que escasísimos menores de vintecinco anos non soubesen dicir como lles chamaban os seus avós á abubilla, á nutria, á golondrina, á árbore que dá ciruelas ou mesmo ó dedo meñique. Ninguén se avergoña de falar valverdeiro, mañego ou lagarteiro, pero todos son perfectamente conscientes de que os novos xa non utilizan os nomes bubela ou galu do campu ou popa, nin lundria ou lundra, nin anduriña, nin ameixeira, nin deu minguichi. A escola está conseguindo un dos seus obxectivos: borrar, varrer, as peculiaridades lingüísticas, desnaturaliza-las falas autóctonas: uniformar pouco a pouco en castelán.
   
   
   
   4.2. Trazos astur-leoneses
   
   
   
   Na fonética dáse en todo o val o paso -e > -i (alboroqui, mercolis “mércores”, jobis “xoves”), como no dominio astur-leonés, pero en ningunha parte ten este fenómeno a xeneralización da rexión de Xálima (Maia 1977: 159-60). Tamén é común ó astur-leonés o paso de -o > -u (comerciu, cestu), fenómeno que se rexistra en portugués.
   
   Outros leonesismos afectan a parte do val, como ocorre coa presencia da velar xorda [x] en formas como lon[x]i “lonxe”, a[x]udal “axudar” ou [x]ovis “xoves” de Valverde (Costas 1992b: 95-6), ou coa terminación –orin dos perfectos en –ar de formas como chegorin, deixorin das Ellas e San Martín, fronte a chegaran de Valverde (Costas 1992b: 105)[40].
   
   Nas falas de Xálima hai algúns leonesismos léxicos como brimbe “vimbio”, fambrentu “famento”, fembra “femia”, llaris “gramalleira” e jeno [x] “feo” (herba seca).
   
   
   
   4.3. Trazos característicos de Xálima
   
   
   
   A isto habería que engadir outros fenómenos propios da rexión de Xálima (ou dalgunha das falas), que nalgún caso existe nas falas estremeñas próximas, pero que non se rexistran nin en galego nin en portugués.
   
   É o caso da perda do –d-, xeralmente procedente de –T- latino, que se rexistra nas Ellas e en San Martín, mentres que en Valverde está moi máis conservada: boa / boda, boiga / budega, m(a)eira / madeira, teniol / tenedol, universiai / universiai, pero A Ciai para se referiren tanto valverdeiro como lagarteiros e mañegos á vila salmantina de Ciudad Rodrigo, a mesma que os portugueses arraianos din A Cidade (Gargallo 1999: 30)[41]. A desaparición deste –d-, que relaciona as falas de Xálima coas do castelán coloquial meridional e coas do asturiano central, tamén se produce nos casos de fonética sintáctica: diñeiru vs. o iñeiru, de xeito que tamén se rexistran sen condicionar formas como udia “ducia, ider/idir “dicir”, eitar “deitar”, etc. en calquera contexto fonético (Costas 1999: 95).
   
   O grupo latino –TR-mantense sempre como -dr- en Valverde (madri, pedra) pero evoluciona a –ir- sen excepción en San Martín e en menor medida nas Ellas (mairi, peira) (Maia 1977: 204-5, Gargallo 1999: 30). O resultado –ir- rexístrase esporadicamente en estremeño e é bastante xeral en aragonés. Na caracterización das falas de Xálima Costas(1992b: 95) só atribúe ó mañego, “a fala máis arcaizante das tres” as formas con –ir- (lairón, poirir, maire, paire, lairillo); e asemade lembra a existencia de formas galegas e portuguesas como pai, mãe, mai/nai e cadeira, entre outras, que “sufriron un proceso semellante, igual que a palabra galega peirao se non é un provenzalismo; en mañego dise que un camiño está ‘empeirao’ se ten o chan cuberto de laxas ou lousas ou ‘peiras’”.
   
   A aspiración de –s final de sílaba ou de grupo, que caracteriza toda a área andaluza e doutras zonas centro-meridionais españolas, entre elas a área de Estremadura ( (Zamora Vicente 1970: 319) rexístrase na rexión de Xalma, chegando a desaparecer: abepa “vespa”, chipa “chispa” en San Martín, cácara “casca” nas Ellas. En mañego cando o s vai seguido de /p/ ou /k/ o resultado final da aspiración é a aparición dunha especie de xeminada [pp] (abepeiro), [kk] (carraqueira, equerdo)[42].
   
   Exclusivas das falas de Xálima son as formas do posesivo masculino mei(s), tei(s), sei(s) e o pronome tónico ei de primeira persoa, coa especial evolución do ditongo eu nesas formas a que me referín máis arriba. Esas formas non se rexistran nos falares galegas nin nos portuguesas[43]. O posesivo distributivo masculino é caunsei “cadaseu” e o femenino caunsúa “cadansúa”.
   
   Este ditongo –ei é normal nas Ellas e en San Martín na terminación da P3 dos perfectos fracos verbos en –er (comei, bebei, aparecei), mentres que en Valverde estas formas conviven coas propias do galego e do portugués (comeu, bebeu, apareceu) (Costas 1992b: 104)[44].
   
   Francisco Fernández Rei
   (Instituto da Lingua Galega-USC)
   
   

5. 

   #5 Amerginh 30 de abr. 2006

   Me gastao 3 eurillos en la suscripción mínima.. ahí va:
   
   POLÉMICA / POR QUÉ IBARRA SE ENFRENTO AL BNG
   
   VIAXE O CACERES QUE FALA GALEGU
   
   (VIAJE AL CACERES QUE HABLA EN GALLEGO) LOS 5.000 habitantes de tres pueblos de la Sierra de Gata hablan un gallego dialectal al que los filólogos no encuentran explicación. El nacionalismo gallego los reivindica, Ibarra dice que sufren un «delirio imperialista». ¿Qué piensan ellos?
   
   ANIBAL MALVAR y BEGOÑA RIVAS
   
   En 1925, el hispanista alemán Fritz Krüger iniciaba la inabarcable lista de estudios filológicos que intentaban explicar por qué, desde el siglo XII, tres pueblos cacereños hablan gallego. Todavía no hay respuesta. Ochenta años después, el presidente extremeño Juan Carlos Rodríguez Ibarra y el Bloque Nacionalista Galego mantienen el contencioso, con lenguaje menos científico y tono más sublevado.
   
   
   El BNG realizó una propuesta para proteger a los 80.000 hablantes de la lengua de Rosalía que mantienen sus variantes dialectales fuera de las fronteras gallegas. Ibarra la tachó de «delirio imperialista». El BNG respondió al socialista tildándolo de «chauvinista y xenófobo»...
   
   CRONICA viajó al Val do Ellas, al noroeste de Cáceres, en la Sierra de Gata, para saber qué piensan al respecto los habitantes de Valverde do Fresno, As Ellas y San Martín de Trebello, tres pueblos que en conjunto suman apenas 5.000 habitantes. Y donde el 95% de la población utiliza como lengua cotidiana A fala (habla, en gallego) o el mañego, como ellos prefieren llamarlo.
   
   «Ibarra metió la pata, porque lo del BNG me parece perfecto», dice José Manuel González, emigrante en Suiza de 1977 a 1998 y que a su llegada fundó el bar El Angel, en San Martín. «Cuando me fui a Suiza, con quien yo me trataba era con los emigrantes gallegos, porque nos entendíamos mejor. Yo, el castellano, casi no lo sabía usar».
   
   Todas las entrevistas que aparecen en este reportaje se desarrollaron en lengua gallega. Un gallego casi puro, quizá con algunos matices fonéticos peculiares, como la o cerrada en u. En el instituto de Valverde, los niños juegan en el patio y se enfadan y cantan los goles en mañego. Aunque dentro de la clase la única lengua sea el castellano. No hay clases de mañego. Aunque el director del instituto estudia cómo incluirla como asignatura optativa.
   
   «Lo único que hizo la Junta de Extremadura por nuestra fala fue declararla Bien de Interés Cultural. Pero aquí quien se ha interesado de verdad por nosotros ha sido la Xunta de Galicia», dice José Luis Domínguez, ex concejal de Extremadura Unida en San Martín y ya jubilado: «Si ahora mismo nos ponen el cuello en la picota, igual digo que sí quiero anexionarme a Galicia».
   
   Y es que en San Martín, cuando tienen opción lingüística en la pantalla, escogen la retransmisión de la Radio Galega para ver el fútbol. «Es porque en gallego nos sentimos más cerca de la pantalla».
   
   -Sí, eso es lo mismo que dice mi padre -re revuelve Julián.
   
   La relación de gallegos y mañegos ha sido intensa desde los primeros 90. En 1991, el músico, showman, poeta y productor y director de cine Antón Reixa entrevista a un camionero valverdeiro en su programa Sitio distinto de la TVG. Poco después, el filólogo Enrique Costas organiza la primera expedición de alumnos universitarios al valle. Se quedan en la comarca unos días, registran modismos de los paisanos y analizan aspectos como la gastronomía (semejante en algunos platos a la gallega) y la arquitectura (en algunos ejemplos, idéntica). El estudio gana en 1993 el Certamen de Jóvenes Investigadores.
   
   Desde entonces, los viajes de intercambio no han cesado. Julián tiene 27 años y ha participado en esos intercambios. Lo llevaron a Moaña (Pontevedra). «Hay gente de aquí que cuando va a Galicia se le pone la carne de gallina, y a mí me pasó».
   
   Julián tiene un mesón en San Martín, A boiga das cumias [bodega de las comidas], restaurante enclavado con todos sus motivos decorativos referidos a la fala y a Galicia. Los comensales sólo escuchan música celta. Bajo la jamba de la puerta, la concha del peregrino jacobeo da la bienvenida. Julián planea convertir el Val do Ellas en sede de un festival intercéltico. «Mira, yo no soy así, pero aquí hasta hay un grupo de gente nacionalista gallega, que hacen pintadas y todo». Quizá el jubilado José Luis, bromea Julián, sea uno de ellos: «No está mal la OPA que ha lanzado el BNG, interrumpida por Ibarra».
   
   Pero no le digan a un mañego que su fala es gallego. «¡Non é galego, é fala!». Ni le pregunten de dónde viene. Aunque cualquiera de los entrevistados desarrolla las distintas teorías con jerga filológica exacta: hablan de morfología, sintaxis y fonética como en otros bares del calendario Michelín. Con naturalidad.
   
   -¿Pero usted que hacía antes de jubilarse, José Luis?
   
   -Yo vendía calefactores. ¿Por qué lo preguntas?
   
   -Coño, es que hablan todos ustedes como catedráticos. Tanta fonética y tanta perífrasis.
   
   El gran valedor vivo de la fala, del mañego, se llama Domingo Frade, fue funcionario de agricultura y utiliza, incluso, un lenguaje más metachomskyano que cualquier profesor de instituto o teniente de alcalde. Tomó conciencia de que la fala era una riqueza cuando, en 1947, empezó a estudiar latín en el Seminario de Salamanca. «No llego a ser lingüista, pero me he preocupado de formarme y de escuchar a los que saben». En cuanto a Ibarra: «El BNG propone colAborar, no imponer. Lo toman como invasión porque les conviene políticamente con todo el tema de los estatutos».
   
   En el comunicado oficial de la Junta de Extremadura contestando al BNG, se «lamenta que un partido con responsabilidades de Gobierno [el PSdeGalicia-PSOE necesita a los nacionalistas para gobernar] pueda perder su valioso tiempo en fantochadas tan ridículas como ésta». Y asegura que la fala es un «dialecto derivado del galaico-portugués con raíces leonesas».
   
   Problema solucionado. Después de que en 80 años los filólogos de todo el mundo no hayan podido establecer el origen del mañego científicamente: «Echamos de menos una hipótesis paranormal: con los extraterrestes completaríamos el cuadro de razonamientos existentes en la avanzadísima Europa del 2000», escribieron los filólogos Benxamín Riobó y Miguel Anxo Sartal en un libro sobre A fala publicado en 2004.
   
   No hay literatura en mañego. Un par de anécdotas. Como ésta de José Martín. «¿Y qué haberá dentro de mil anus? / Dentro de mil anus / haberá un cartel / idindu "nun hay billetis... / pa volvel».

6. 

   #6 Amerginh 01 de mayo de 2006

   Lusitanoi... tudo isto soluciona-se fácilmente... sendo reintegracionista :P
   Ao fim e ao cAbo... som o mesmo, só que tanto a Fala como o Galego têm uma forta influença do castelam e da cultura espanhola... por isso os galegofalantes identifican-no com o galego-português da Galiza, e não com o português. A maior diferenza é a pronuncia. A Fala carece das vogais que tendes vos os portugueses, ainda mais, carecen das 7 vogais galegas, quedándo-se só com as 5 próprias do castelam.
   
   Por oura parte, dizer que o portug´^es e o galego no século XVI eram muito diferentes é uma parvada, apenas ha diferenzas hoje, imaginade fai séculos... Nembargantes, dada a fonética da Fala... e mais fácil a súa associaçom ao galego atual da Galiza que ao português.
   
   Ao fim... a Fala é umha variedade máis do tronco común galego-portugués, e como tal há de ser tratado e estudado, e nom masacrado (cousa que a normativizaçom do ILG-RAG faz muito bem, por certo).
   

7. 

   #7 ainé 02 de mayo de 2006

   Increíble que sigáis hablando del tema...los "sesudos expertos" lo tienen claro:.....del gallego-portugués viene La Fala extremeña, ¿ande estará el problemo?
   
   Que yo sepa dende Galicia, lo único que se pretende es colAborar y ayudar a potenciar y proteger La Fala.
   
   
   Cosas veredes....¿será vergoña como me dijeron? e se asim yé...menos lo entiendo
   
   :-((

8. 

   #8 Amerginh 03 de mayo de 2006

   Válgame dios!!! interculturalidad... eso por lo menos es pecado ¿no?
   
   Ya sabía yo que el PP estaba en la conspiración judeo-masónica-nacionalista gallega imperialista de conquistar el Xálima... y utilizan "ná menos" que a los púberes de secundaria... oioioioioi
   
   Y ahora, leamos y analicemos la Fala desde una muesra de su literatura actual:
   
   Ala, a leer!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
   _______________________________________________________
   
   SELECCIÓN DE LITERATURA EN FALENSE (se dice así???)
   
   Literatura en valverdeiro, mañego e lagarteiro. Vieiros (Libro on-line) 2002: http://mais.vieiros.com/letras2002/libro.pdf
   
   1. Contos de Severino López (lagarteiro)
   
   Hai que afilal a navalla
   Miña güela, que esté en Groria, me contaba ya fai mutu tempu que un
   anu, pur as festas de San Bras, a us homis y dagáis que currían de do pul
   cantal:
   “Hay que afilala,
   hay que afilala;
   hay que afilal a navalla...”
   Y así se tironin to tres días que duró a festa, desde u día da Candelaria
   hasta u últimu día de San Bras. Tos montáus nas caballirías, bebendu viñu
   nas tabelnas y sin paral de cantal un día y oitru:
   “Hay que afilala,
   hay que afilala;
   hay que afilal a navalla...”
   Aquilo ya empezaba a dal empuna. In istu que estaba miña güela na
   calli in un d’aquelis momentus en que pasaba alí un tropel de caballirías. Y
   us homis que as montaban, sempris cun u mismu sonsoneti:
   “Hay que afilala,
   hay que afilala;
   hay que afilal a navalla...”
   Había alí tamén xugandu un dagaliñu que era fillu dunha vidiña y que
   apenas falaba pulque era muy nuviñu. A miña güela, un tanto cansá ya de
   aquela cantinela, le do pur idel:
   -¡Coño, pus ya nun quedará nu lugal niñunha navalla sin afilal”
   U mininu que uivíu aquilu, y dá a corta edái que tiña, nun captó u sintíu
   que miña güela le daba á expresión y exclamó cin candorosha ingenuidái:
   -¡Pus inda nun hemu non afiláu a nosa!
   ¡Ya seyu a puta bruixa!
   U que vus vo a contal le pasó a un tíu mei ya fai mutus anus. Pur
   aquel entoncis inda estaban de moda as bruixas, u mal d’ollu y se itaba
   man de cunjurus pa libralsi d ‘algún torzón molestu, mandándulu pu ollu d
   ‘algún sujetu que le tuveras hincha. Si ú cabu dun par de días siguías cun a
   vista cerrá, se aplicaba oitru remediu que cunsistía en arrimali ú torzón
   unha chavi fría de aquelas grandonas que había antis. Se idía que esti últimu
   remediu era cumu quital a agua de un tolneiru pa oitru. Pero volvamus
   a agarral u fíu du caushu que vamus a contal.
   Meu tío chegó aquel día de viaishi. Había pasau mutas fatigas recorrendo
   to Rebollal pa puel vendel a calguiña de adeiti. Estransíu, entre a
   ma alimentación y u cansanciu, se foi a cama.
   Nun había pasáu meya hora cuandu, presa de unha pesadilla, a mei tíu
   le empezó a fartal a rispiración y, cumu amanotiáu, breguiaba pul movel
   siquera un deu y puel tocal cun él a miña tía que, itá na misma cama ú lau
   del, dulmía placenteiramenti sin intiralsi dus agobius que estaba pasandu u
   sei homi. Pero pul mutus esforzus que feya, y aunque estaba espertu, nun
   cunsiguía movel nin u deu piriquiñu.
   Así estuvu durante dois u tres minutus que a él se le fideran sigrus. U
   caushu é que, despóis de tantus esforzus, logró sascuilsi aquel peshu y,
   sentándusi nu bordi da cama, murmuró entre dentis:
   -¡Naidi é namáis que aquela tía bruixa de cha...! (aquí u nomi da malévola
   mullel, que silenciamus pur obvius mutivus). ¡Cumu a entali amañán
   camiñu du Llanu Millu..., nun va a tel ganas de uivilmi!
   Pero nun foi esta a única ve que a mei tíu le pasó istu aquela noiti: ca
   ve que se tindía de novu na cama, acuia a él aquel supliciu que reforzaba
   nel a idea de tel que aishustali as contas á caushanti de estis malis.
   Istu pasaba abaisu na sala, pero arriba nu fogu estaba u churiceiru, y se
   coñoci que algún gatu había lográu subilsi y colgalsi d’ unha roa de murcelas
   que, cumu estaban inda frescas, acuian a peshu. U gatu tampocu dibía
   estal escasu dau que era na época das matanzas. Fora cumu fosi, u caushu
   é que a corda que sujetaba a roa das murcelas nun do máis de sí y se rompéu,
   dandu cun as custelas du gatu nu solu que, entre u chaspadu que pegó
   y asustáu pur u ruiu du golpi, seyu pur u buracu da porta cumu un fushu.
   Mei tíu que uivíu aquel estruendu, cumu muvíu pur un resorti pegó un
   brincu y sartó da cama alborotáu gritandu: ¡Ya seyu a puta bruixa!.
   _______________________________________________________
   
   2. Un conto e un poema de Domingo Frades (mañego)
   
   Os uficius
   As ténicas, as ciencias ‘adelantan’, cumu idía a Zarzuela, i han desaparecíu
   grandis maestrus de uficius i hasta ferramentas i usus, que enterran
   consigu palabras i sólu se salvan, algun-as, en musseus vivus i vivíus.
   ¿Qué pequeñu ve hoxii os fuellis da fragua de tíu J.?
   Ben tempranu era cuandu tiu J.barruntó andal en sua porta, cumu con
   nervius, a un-a mullirita da Serra. Se asomó, i comprobó que esperaba que
   abrira i preguntó a causa. Quiría agudal a rella do arau pa que o homi,
   cuantu antis poera labral “i asina gañal o xiornalitu pa us filliñus”. A gran
   bondai i profesionaliai do ferreiru o fidu baxial, encendel i preparal. Antis
   de que os fuellis empezaran, tíu J. Le didi: “bueno, ¿dóndi tes a rella? A
   mairugaora mullel eita man da cesta i... “!Vaia por Dios, tiu J., lo agora
   que m’a quidí ‘na mallá!
   Otrus eran un-os manitas arreglandu máquinas de cosel, relojis i otrus
   aparatus, entre otrus gafis do arti. Cuandu algún clienti preguntaba o preciu,
   feitu ia o traballu, surgía algun-a protesta, cumu a de aquela que dixiu:
   “Maire, tres durus por soplali”, “o arti está en sabel dóndi hai que soplal”,
   le constestó o maestru “¡qué filosofía!”
   Sastris i zapateirus deran tamén excelentis Maestrus i sabían gastal
   bromas, entre puntá i puntá. Fendu metel os pes en o barreñón de as solas,
   cumu ritual pa tomal midías dos pes, o algun-a cusquilla a os pequenus
   cumu pa probal as mangas.
   Mandal con un caxión cheu de chatarra i ben cerrau de un sitiu a otru,
   en dia dos Inocentis i, postus de acordu, devolvelo as costas idendu que tiu
   X. se ha confundíu, dili que essi nun é o encargu, era corrienti.
   Dil a por cachus de costanas, pa fel espás i simulacrus de lutas, en sei
   tempu, i acabal con a paciencia de carpinteirus, idíndunus: “¡Fora ia d’aquí,
   firmei a pá de un-a vé!”, o disfrutal dandu voltas a o ventilaol d’as fraguas,
   mentras aguantaban nossa cunvivencia, a tos gustaba. Aquilu de “día
   de agua, taberna o fragua” era norma de conducta. Se inchían, se charreaba
   do divinu i humanu, se “cortaban trajis”; se cunvivía.
   Coñocel a os cesteirus, siguindu sei ritual de fornu, limpal vergas,
   cipilllau, repulgus. Ver hojalateirus fendu tinaxias, cántarus, candís, linternas.
   Albardeirus fendu albardas, sairós, preparandu bálagus. Dulceiras veña
   a batil pa biscochus, madalenas, arrepelaus, brazus gitanus.
   Uficius i apredizaxiis que han dequeidu o desapariciu totalmenti.
   Desde a cuna i o andaol hasta o féretru; desde o pucheiru a a tinaxia pa
   agua, viñus, adeitis; desde os zapatus i botas hasta pelexius o zajós; desde
   as rellas que entran en reidis a as vletas o canalós; desde os calcitís i jersés
   de la lan fiá hasta os millol acabaus trajis de boa; de as peiras dos dinteis a
   as chimeneas o adobis dos albañis; toa un-a restri de historias i recordus,
   que puían siguil por campu, ganaus... Se acaban artistas i artesanías, materiais
   i ferramentas. Morri un vellu o vella i se vai toa un-a historia, un libro
   vivu. ¡Con elis, cuántas palabras desaparecin! Pero nossa Fala viva, cumu
   toas lenguas, van criandu o adaptando otras. Agora temus teléfonu, mister i
   corner, cosechaora, pacas de jenu.
   _____________________________________________________________
   
   Páxiarus
   ¿Qué si diba a níus...?
   Pues, claro que sí.
   Normal, creu que he síu,
   me pareci a mí.
   Hasta, algum-a vé
   fidemus “nuvillus”
   y ben lonxii fomus
   pâ vel algún níu.
   Y hasta creu que é bô,
   si é ben orientau
   tel nociôs de níus
   y tamén de páxarius.
   Coñocel sua vía,
   Sei comportamentu,
   é algu que axiuxaría
   a cualquier labriegu.
   Hay páxiarus útilis
   Que, con os lagartus,
   As râs y lumbridis,
   -y tamén bastardusestán
   traballandu
   sin custal iñeuru,
   paos homis d’ o campu;
   sirvindu de obreirus.
   Asina, a Anduriña,
   Aviôs y mochuelus,
   a mutu mau insectu,
   van cazandu a vuelu
   Tamén as lechuzas,
   Enganapastoris,
   Picanzus y Cucus
   y hasta os Ruiseñoris;
   Y o Gayu o Abubilla,
   Xilgueiru, Curruca,
   Avifría y Garcilla,
   comin mutas plagas
   que a tôs perjudican.
   Hay otrus que, a vedis,
   fain mais mal que ben
   Y por tantu d’ elis
   tamén bô é sabel.
   O Tordu Y a Mérrua,
   a Pega, o Piinchón,
   a Chova y a Alpéndura,
   picotean en tô.
   Y os Corvus y Grallus,
   con as Cutuvías,
   se levan simentis
   antis de nacías.
   Y os Pardais se levan
   tamén boa partía
   ‘ no tempu d’a sega
   ¡Cuántu buscavías!
   O que sepa, explíquimi:
   ¿Qué nos fain as Aguilas,
   y essas Garrapiñas,
   y essis Cerrumíquilis ....?
   -Cazal paxiaritus,
   y as Râs y os Lagartus.
   Issu está ben ditu.
   nos están matandu
   a esis ubriritus
   que, sin cobral nâ,
   están traballandu,
   ¡Ciuiteitus, pubritus!
   Pero, tendi en conta
   que a Naturaleda
   é sabia, nun tonta.
   Hay que comprendela.
   Aprendei de níus
   y d’ a vía d’os páxiarus.
   En esti sintíu,
   tratu de animalvus.
   Hay un equilibriu
   Que hemus de buscal,
   nunca destruindu.
   A ciencia é creal.
   _____________________________________________________
   
   3. Sainetes valverdeiros de Isabel López Lajas (valverdeiro)
   LÓPEZ LAJAS, Isabel. Seis sainetes valverdeiros, ed. de Henrique Costas, Edicións Positivas, 1998.
   
   DIÁLOGO DE DOS COMADRES
   CLARA, anciana y JUANA más joven (La escena es en una calle del pue -
   blo).
   Clara.- Cro que vanin a sacal unha cumedia cua nosa fala, cumadri. Será
   pa rilse un ratu á nosa custa.
   Juana.- Non veis que comu temus esta fala galega, quedrán guasialse.
   C.- U otru día u zagal d´u carabineiru d´a nosas porta me diju, ná máis que
   por rilse de mi: “Tía Clara, ¿están las vuestras netas en casa?” E logu que
   vi qu´era por ficel bulra, pa que supera qu´ei tamén falu castejanu, le diji:
   “Qu´e estejen que no estejen, a ti ná se te empuerta”. Pois encima se riu.
   J.- É que vós non u cortais ben. ¿Cuantus anus tendis ia tía Clara?
   C.- Nen sé se son cuatru durus, se cuatru i mediu. Ei debí nacel cuandu
   viñu Prim.
   J.- ¿Non veis? Agó ia n´u nosu lugal se fala máis finu, se visti máis finu e
   se bebi café. Ei ás miñas zagalas ia l´he comprau panezuelu de cintillas e
   chambra de menudillu e zapatus e medidas colol de carni.
   C.- Ei non queru trampas. U día que me morra non han de pagal trampa
   diñunha miña. U otru día me icían n´a tenda: ”Tia Clara, cómprale usté un
   panizuelo d´estos majos a las zagalas”. Ei le diji: ”Mentras non haiga
   dinero de sobra en casa, no le compro majos. Que se gobernen con lo de
   súa madre, qu´en pa descanse” .
   J.- É qu´us homis son uns tunantis, se non as ven compostas non le sai
   noviu, e asina ben vistías poi sel que le saia un noviu ricu.
   C.- Juana, ei queru qu´as miñas netas sean xabón, non queru estropallus na
   casa.
   J.- Non idis por bo camiñu, Tía Clara. Ha que colocalas de cualquel maneira;
   s´ajorra d´otru lau. Nós pol as miñáns bebemus unha taza de café e
   asina estamus en ayunas jasta mediudía.
   C.- Pois nós almorzamus un bo pratau d´allupatatas. U otru día pasó pola
   porta u siñol médicu e me diju: ”Clara, las vuestras netas no están
   nemias” . Ei me pareci que quisu dicel que estaban regustas.
   J.- Isu volu diría por guasialse, comu están por cevilizal. As miñas zagalas
   vos bailan un frostrós e un chalrestón que dá alegría velas. Pois ¿i a pequena?
   Vos canta “La Peque” que aquilu é un primol oivila. U nosu viciñu se
   pon tontiñu cuandu a oivi: Ai que tripe, ai que tripe de Madrí.
   C.- ¡Ui Juana! Esa palabra pareci que non é coisa boa, non me gusta ná.
   J.- É que vós non entendeis d´estas coisas modernas; us vosus tempus ia
   pasaran.
   C.- É que ná d´isu está n´a dotrina cristiana. Ondi esté unha jota ben cantá
   e bailá, que pasi un caru por mediu, que non se poñan ná d´esis frostrós
   nen d´esis chalrestoñus, nen d´esis tripis nin tripas. Dende que se baila
   tantu agarrau, se ve polu lugar tantu montón, tantu montón d´estercu. Ei ia
   estó c´unha pata aquí e otra n´a sipoltura, pero a que viva algúns aniñus
   máis ten que vel muta coisa, muta coisa.
   J.- Calaivos lá, muller, sempri ha habíu coisas.
   C.- Sempri, pero comu agó, nen a soñal que m´hubera jeitau cuandu era
   moza.
   J.- Ha que tomal us tempus conformi venin.
   C.- Pois ei non queru tumalus nin as miñas netas tampocu, non mos vaian
   a servil de venenu.
   J.- U día de carnaval queru qu´as zagalas se vistan de señuritas. U anu
   pasau toa a noiti estuveran bailandu c´us señuritus.
   C.- Pois mira que tes lá aquela grandi, cuaquel corpachón de banastra que
   estará ben sen panezuelu.
   J.- Ia me vo, que se me fai tardi. Vo a ficel unhas miguiñas de gatu pa
   cuandu veñan elis.
   C.- A barriga non ten cristal.
   J.- (Aparte) Ai que tía canta claru.
   C.- Pois ei vo a frixil un poicu de lombu.-Ai que madris, ai que madris ha
   agó, son a perdición das fillas con tantu maju, cun tantu noviu, cun tantu
   bailu.
   J.- Me vo, porque cun vós non se poi tratal. (Va saliendo) .
   C.- Mal me quieren mis comadres, porque le canto las claridades. (Ya sola
   en escena) . Conchu, comu se olvidó iceli a esta u cantal que desprendí u
   otru día, qué ben le queia a esta caporala: ”A las madres de hoy en día / si
   yo mandara, le diera / sarna, sarampión e tiña / e un año con desipela / e
   los pies llenos de callos/ abañones en la oreja / la lengua llena de glanos
   / e un fuelte dolol de muelas / ataratas en los ojos / e los nelvios sen la
   cuelda/
   E esto le durara siempre / jasta que al fin comprendieran / que solo son
   las curpabres / de que sus hijas se pieldan.
   Telón
   ***
   _______________________________________________________
   
   LA ESCUELA DOMINICAL
   LEOCADIA, su hija ALFONSA y la madrina de ésta, PRUDENCIA.
   (La escena es una habitación de casa humilde donde se encuentran madre e
   hija. Hay un cuadro de Sta Teresa).
   CUADRO 1º
   A.- Que vos he ditu que non voi a esa escuela e non voi.
   L.- Pero ¿por qué, filla, por que non has de dil?
   A.- Porque non. Alí andal entri curas i biatas e sempri camiñu d´a igresia.
   L.- Pero qué filla esta, qué filla esta.
   A.- Idi vós, se tantu vos gusta. E logu non se poi a genti divirtil nin dil au
   bailu.
   L.- Tu jasta u ano que vén non pois dil au bailu, qu´agó inda es pequena e
   logu que non estamus pa gastus; asina pois dil esti aniñu á ´scuela e
   deprendis a puñel u tei nomi e algu de dotrina. Mira que, se non, u señor
   cura non te casa.
   A.- Ai que non me casa...
   L.- P´au anu que vén vendemus us dois cochininus e te compru u panezuelu
   de cen coloris e as argolas.
   A.- Si, comu esti anu cuandu cubrí un diñeiru d´acituna, que me dijestis
   que me comprábais u fíu, e inda está pa lá.
   L.- Pois, comu vaias esti anu á ´scuela te compru to isu.
   A.- Güenu, güenu, dejaimi ca d´escuela. (Entra Prudencia) .
   P. - Cumadri, cumadri...
   L.- ¿Quin é?
   P.- So ei (entra) . De vos dé bos días.
   L.- Toba, porque non quereis: tantu ha d´alí a aquí comu d´aquí a alí. E
   logo he tíu a el cu atrancazu dois o tres días e a pequena cu sarampelu.
   ¿Que andais ficendu?
   L.- Ná, aquí estaba icénduli a esta que cómu non vai a esa escuela dominical,
   pa que deprenda ondi ten a man dereita.
   P.- Claru, isu dibía ficel.
   A.- Si, p´aprendel a dil a misa.
   L.- Si, filla, vas esti aniñu e poi sel que te toqui unhas argolas o algún
   panezuelo. Cumadri, cro que rifan argolas e panezuelus e mutas coisas.
   P.- Isu é u de menus, cumadri, u casu é que vola domeñin lá, que boa falta
   le fai, e qu´u día que se casi naidi teña que icel ná d´ela.
   L.- Ei solu queru que vaia esti anu. É muta sujeción non podel as zagalas
   dil au bailu, cumadri.
   P.- E as madris tamén acompañalas...
   L.- Us ollus sempri son mininus.
   P. Boa coisa pintareis vós lá.
   L.- Ná, ná, ei solu queru que vos sepa lel unha carta e deprendel a falal en
   castejanu e agó há que deprendelu: Tendis que dil en ca d´u médicu o á
   botica o en ca d´u cura, e paeci mal falal comu cá. Comu a zagala ha ´stau
   tantu tempu n´u campu.
   A.- Güenu, güenu, ei me vo, adiós madriña. (Se marcha) .
   P.- Si, bo vilortu está feita, boa saguarza. Mire, esta semana me vo pá vega
   a sachal patatas e m´a levu pa lá, que deprenda a ficel algu, qu´a tendis
   mui dejá, cumadri. Ia vereis comu a metu en centura e vola convezu pa
   que vaia a escuela. Vós non sabeis insinala, mullel.
   L.- Non veis que comu estuvi esti envernu c´u rumatismu, que non me
   pudía mixel, ficía bulra de mi.
   P.- Porque dá con vós. Lástima de verdasca que le queira.
   L.- Non, s´ela é boa, cumadri, s´ela é boa. Non ten máis que le gustan us
   majus, sólu c´u sentíu du bailu, e qu´é algu golosa e me contesta mal, e é
   algu fulgazona; polu demais, se non fora qu´é mui marrana, que non vos
   sabi laval un trapu, non teñu quexa d´ela.
   P.- (Aparte) De tais padris, tais fillus. Güenu, cumadri, qu´á tardi mos
   vamus á vega; que s´aprepari pa toa a semana. Me vo.
   L.- ¿Ondi idis ia, cumadri?
   P.- Si, me vo. Que ten alí a Llonalda un ladrón d´un cuchinu que... polu
   que ve, polu que vos zampa. D´unha ducia d´ovus que eití, ia non me quedan
   máis que tres polus; volus apaña nun airi. Adiel le comeu un polu ia
   grandi a Sebia, que le eitó máis raius au cuchinu qu´us da roa d´unha
   carreta.
   L.- Ei esti anu, con tan poica soidi comu he tíu, non he criau un polu nen
   teñu galiñas. Me pariu a cuchina seis cuchininus e ia non me que dan máis
   que dois; e esis us queru pa comprali á zagala as argolas e o panezuelu.
   P.- Si, e logu trampa alanti. Me paeci a mi que vai a chegal día que non
   idis a encontral quen vos fíi unha fanega de trigu.
   L.- Qué le vamus a ficel, nós tamén hemus síu mozas.
   Telón
   ___________________________________________________________
   
   CUADRO 2º
   (Leocadia está trajinando en casa y llega Prudencia)
   P.- (Desde fuera) Cumadri, eh cumadri.
   L.- Subí, Prudencia.
   P.- ¿Viñu ia a zagala?
   L.- Non, cumadri. Agó está n´a escuela dominical, que está ensaiandu uns
   versus pa jeitali a Sta. Teresa, qu´é a maiordoma d´a escuela. Si viris,
   cumadri, en mediu anu que fai que vai lá, non pareci a mesma. Ia non é tan
   respondona e é limpa comu a china d´u ríu; agó me fai mudalmi a camisa
   tos us dumingus. Mireili, m´ha feitu currucu.
   P.- ¿Veis que ben estais asina?
   L.- I m´ha feitu dil a misa ia cincu o seis dumingus, e quer que me confesi
   esti anu. Si viris comu corta u castejanu... está deprendendu uns vesus que,
   cuandu volus di, paeci que está n´un teatru.
   P.- ¿Non vos icía ei que tiñis que domeñala e que ná millor que levala a
   esa escuela por isu, porque vós sois unha pamema?
   L.- Ia non s´acorda d´us majus, non ten máis qu´u postu, camisiñas é que
   ten dúas. En xabón é que me gasta algu.
   P.- Asina estais vós de limpa agó. Us probis, estandu limpus estamos ben,
   non necesitamus majus.
   L.- U otru día le diji por oivila: Eh, filla ¿ques que le diga á túa madriña
   que le diga au sei zagal que se faga tei noviu?
   P.- Vaia unha gramática parda que gastais, cumadri. U mei fillu non necesita
   novia, qu´é mui novu agó.
   L.- Non penseis qu´a miña zagala vai descalza u día que se casi, que, cuandu
   ei me morra, le queda un rinconciñu de casa ondi arrecollelsi e u quintal
   d´as Chupenas. E ei volu icía de groma, cumadri.
   P.- Non me gustan esas gromas.
   L.- Pois ¿sabis que diju ela? -Ei non queru noviu jasta que non me vaia a
   casal i solu por tres o cuatru mesis- ¿E si non u encontras apois, filla? -Si u
   encontru, ”que la cuba de güen vino no necesita bandera” . Ai cumadri,
   me quedí espantá.
   P.- Porque ten máis cuñecimentu que vós. Mira agó, andali ia con novius á
   zagala. (Entra Alfonsa) .
   A.- (Desde fuera) Ai María.
   L.- Sen pecau concebía.
   A.- Bos días vos dé Dios.
   P.- Ven con Dios, filla. ¿De ondi vés?
   A.- D´a escuela, tía Prudencia. ¿Comu vos vai?
   P.- Vaia, sempri comu agó. Qué ¿te gusta dil á ´scuela?
   A.- Comu que ia non pensu quitalmi hasta que non me vaia a casal. E isu
   que miña madri non quería que fora máis que un anu porque di que le
   gastu mutu xabón e que non vo a encontral con que casalmi.
   P.- Velaí, velaí por que non chovi.
   L.- Vamus, vamus, cálati e leli á madriña us versus que vas a jeitali a Santa
   Teresa... mira pá Santiña, filla... mira pá Santiña...
   Telón
   _____________________________________________________________
   
   UNA SIRVIENTAY SU AMIGA
   EUSEBIA, sirvienta y su amiga QUITERIA.
   (La escena es una habitación de casa acomodada, donde se encuentra
   Eusebia y llega su amiga).
   Eusebia.- (Deletreando en un libro) . La M y la A, TA; la P y la Y, SI...
   Quiteria.- (Desde la puerta) Sebia... eh, Sebia...
   E.- Sssss...., fala máis baju, que está eitá a ama.
   Q.- ¿Qué fais cuesti libru n´a man?
   E.- Me está insinandu a lel.
   Q.- Vamus au bailu.
   E.- Jasta que non s´alevanti non me podu menial d´aquí.
   Q.- Que vida, cumel e durmil comu us cochinus.
   E.- Non falis tan altu, mullel, por non oivila...
   Q.- ¿Inda te reñi cuandu vas au bailu?
   E.- Inda e por cualquel coisa.
   Q.- Ei non aguantaba.
   E.- U otru día, porque me soí us mocus c´us deus, cuandu estaba ficendu
   de cumel, me estuvo reñendu unha camá de ratu.
   Q.- Qu´asiada es mi suegra
   E.- Otru día, porque agarrí unha barreña d´u vasal pa pendalmi, tamén me
   estuvu reñendu mutu tempu.
   Q.- Vaia, vaia cua tía. Vaiti a servil ondi non te reñan tantu e te dejin sél i
   entral.
   E.- Pois mira, ei le teñu lei á miña ama.
   Q.- Boa gana tuveras.
   E.- Tamén se ri cuimigu algunhas vecis: u otru día se rompeu a redoma d´u
   viñu, qu´a tiró u gatu d´ancima d´a mesa, e ei, pa que supera que non había
   siu ei, le diji: ”El gato ha rompido la boteja de vino”. Estuvu rínduse
   mediu día. Tamén se le perdeu a correa d´u hábitu e ei la encontrí embaju
   d´unha silla e fui correndu: ”Ya pareció la correna” e se pusu a ril e estuvo
   toa a tardi dobrá de tantu rilse.
   Q.- Cuas pachuchás túas, ¿quen non s´ha de ril?
   E.- Estó aguantandu mutu, pero non me fallu n´otra casa.
   Q.- Ben se guasean de ti.
   E.- A otra noiti estaba tocandu e falandu a raiu, cuandu me fui a jeital, e
   estuveran jasta as doci lumenus oivíndua; ei non me pudía dormil, jasta
   que diji altu: “Cudiao con la rayu que te parta, que no me deja pegal
   ojo” . U señol se pusu feitu un basiliscu: ”¡Que mochacha, qué mochacha
   tan sarvaje!” .
   Q.- Anda, que s´aguantin elis. Ponti a servil n´otra casa. D´aquí a ná te sai
   noviu e te casas o te juntas e non aguantas máis amus.
   E.- Non, ei non queru isu; cuandu teña tempu me casaré como se casó
   miña madri e comu se casó miña agüela. Si te ouvira miña ama... Cada ve
   que falan de juntamentu a levan us demoñus e leva razón. D´aquí a ná non
   se vai a casal diñunha moza comu Dios manda. Ei agó teñu bo pratu e boa
   cama e gañu pa vistilmi e diñún borrachu me dolma as custelas. Ia chegará
   u tempu e me casaré comu di a lei de Dios; to u demais é fozal n´u ló.
   Q.- Madri, qué fina te vas ficendu pa falal; te insinará a túa ama a gramática
   parda.
   E.- Non m´insina. Pero ei ia vo deprendendu mutas coisas; sé idel canestrillu,
   haija, rumáticu e hasta aus frenjóns brancus le chamu judías. Claru
   qu´é porque asina le gusta a ela, qu´a min non m´ha feitu ná mau.
   Q.- Vaia unha siñora inglesa. Comu dera cuimigu, ei le insinaría a puñel
   nomis a naidi. Estás n´unha incrisición. Con tal que te dé algunha ve algu e
   que non te fechi ná pa que podas sixal, pa ajuda dus gastus...
   E.- Isu si que non; ei non le quitu ná a naidi. S´ela me quel, a otra noiti foi
   ela mesma a puñelmi un centupés na cama.
   Q.- Anda, e ben que te quel, sería pa que te picara.
   E.- Non muller, se foi pa que non pasara fríu; é unha culchina pequena con
   lan por dentru que se chama asina. De to me pasa, ratus bos e ratus maus.
   U otru día estuvu cá súa ermana a vela e a levó au fugal pa que me vira; le
   icía: ”Te voy a enseñal la duméstica que tengo, e quiero que la oigas
   habral; hábrale argo a mi helmana” . Ei estaba picandu as litugas e le diji:
   ”Le gustan a osté los cogojos enteros o picaos” . Ei pensí que se tiraban
   n´u solu a revolcalse de risa. Depois que le pasó aquela risa le diji: ”¿Le
   echo la sal a la cocina?” E veña otra escagallá de risa. ”Chica, chica,
   eres un poltento, te voy a lleval a Madrí pol lo fina qu´eres” .
   Q.- Ah, desgraciá, estás ficendu de mona e non u sabis.
   E.- Tamén m´ensina a cosel; ia sé ital pezas d´as cuatru esquinas, comu le
   chama ela aus rumendus que non son de charpa.
   Q.- Isu se deja pa genti rica. ¿Comu se chama istu?
   E.- Isu se chama u bombu.
   Q.- Peru non é como us d´us titarateirus. ¿Por ondi se toca?
   E.- Ei non u he vistu nunca tocal. Sempri anda u siñol p´arriba e p´abaju
   cuel.
   Q.- Bo calamal está feitu tei amu.
   E.- Cati lá, mullel, mia que tes unhas coisas.
   Q.- ¿Pa que tenin estas almofás postas n´u solu?
   E.- Esas non son almofás.
   Q.- ¿É que non? E ben bradintas qu´están.
   E.- Que non son almofás, muller, a isu le chaman cujinis.
   Q.- ¿Cujinis?... Us señoritus to u icin au ruvés.
   E.- U otru día me faló miña ama de ti: ”Tu amiga qué inorante está jecha,
   güena farta le hace deplendel el catacilmo”.
   Q.- A ela si le fia falta, a tía calandaria. A mi u que me fai falta son durus
   n´a faldiqueira; ela que se meta n´as súas vidas.
   E.- Mullel, s´é porque te quel.
   Q.- Me vo, porque estó aquí toa a tardi oivindu tontás e perdendu de bailal,
   porque cuandu s´alavanti ela, pa que non te vaias tan prontu, te dirá:
   ”halme el chicolate”, e jasta miñán a estas horas.
   E.- Fai u que queiras, pero sen u sei premisu non me movu d´aquí.
   Q.- Oi qué pulítica vas itandu, comu non dejin d´insinalti vas a chegal a
   biata.
   E.- Quen sabi, comu esté mutu tempu n´esta casa poi sel que si, poi sel que
   miña ama me domeñi.
   Q.- Non queru contas / cu´as que son biatas / qu´en to u da igresia / metin
   a pata. / Ei queru mang´ancha / cumel i bebel / que mutu tempu teñu / pa
   ben morrel.
   E.- Pois ei queru tel honra / e vivil temerosa / porque solu se morri / unha
   ve sola / e aunque aquí pasi / mutus traballus / que Dios me dé pacencia /
   pa ben levalus / e me sirvan de chavi / pa u ceu gañalu.
   Telón
   

9. 

   #9 Amerginh 04 de mayo de 2006

   Y ahora, tras deleitar a los literato-adictos, deleitemos a los toponimo-adictos. Ala, a analizarlos se ha dicho. Aprimer vistazo, y sin ser experto, veo topónimos de origenes varios, pero los gallego-portugueses (obviamente los que más conozco y reconozco) me parecen más que abundante... sería interesante que algún experto identificase los "exclusivos" de alguna de las lenguas de las que se postulan como "madres" de la Fala.
   
   He de entender que la grafía "sh" no se referirá sino al sonido de la "x" gallega (similar a la sh inglesa), o si se identifica con otro sonido (ilumínenme). Por otro lado, la confusión o/u es frecuente en el gallego, por lo que no creo que, como se ha dicho, sea un "rasgo inequívoco" del asturiano, pero expresiones tipo "meyu"creo que sí...
   
   Sobre el vocabulario "forestal", casi todos los que he identificado como tales existen en gallego y/o portugués actual, (desconozco si en asturiano-leonés y/o extremeño existen)... así que... a ver... esas palabras "exclusivas" de una u otra lengua serían bastante clarificadoras.
   
   LISTADO DE TOPÓNIMOS DE AS ELLAS
   
   1. Zona du Campu
   
   Abanshil
   Abeleiras
   Agudeiras
   Almas
   Arroyu Preciau
   Arroyu Salguiral
   Arroyu Soidi
   Bañus de chu Gorrón
   Bardáis
   Barrocu Homi
   Barrocu Melenas
   Barrocu Mininu
   Barrocu Sartén
   Barrocus Gordus
   Bellasca
   Bucha
   Cabeceiras
   Cabezu
   Calagacháis
   Caleisha Us Praus
   Calvallal
   Camiñu Rial
   Canalita
   Canchu As Mos
   Canchu da Cañá
   Canchu dus labráus
   Canchu gulgullon
   Canchu Muritu
   Caneiras
   Cañá
   Capón
   Carretas
   Casha de cha Amalia
   Casha de cha Ireni
   Casha Vella
   Casharitus
   Carzá U Meyu
   Castañal
   Castelu
   Cintieiras du Muiñu Vellu
   Coitus
   Costa
   Crudis Ánimas
   Cumi
   Curiñeira
   Curráis Anshís
   Currieira
   Dabuchal
   Eirambusha
   Eiras
   Embaláu
   Empaletá
   Espritusantu
   Ferrén
   Figuiréu
   Finca dus Tamboris
   Folca
   Fonti A Empaletá
   Fonti A Folca
   Fonti Álamu
   Fonti As Eiras
   Fonti da Mata
   Fonti de chu Ovella
   Fonti du Pilón da Liria
   Fonti du Pilón du Santu
   Fonti du Piluniñu
   Fonti du Pretu
   Fonti du Rocastañu
   Fonti Malcus
   Fonti Mañega
   Fonti Marina
   Fonti Nova
   Fonti Santa
   Fonti Sobereira
   Fonti Us Amáus
   Fonti Us Payus
   Fonti Val
   Fontis Quentis
   Foya Funda
   Foyas
   Fresnu
   Frieira
   Funtiña
   Hortas
   Hortu Campu
   Hortus de Crara
   Igalga
   Intririus
   Isareta
   Ishuntas du Ríu
   Labráus
   Lagal d´abaisu
   Lagal d´arriba
   Lagal de chu Ishuan da Justa
   Lagal de Peña
   Lagal du Meyu
   Lagal Novu
   Lagunita
   Laisha Andrea
   Laisha Vaga
   Laishas Brancas
   Laishas de Salíu
   Lameira
   Lamtiscal
   Lavandeira
   Laveirus
   Liñal dus Arroyus
   Llanu Millu
   Machín
   Mallá
   Mallá u Cura
   Marrá
   MAta
   Mataventa
   Mestras
   Migreiras
   Muiñu de chu Lebrel
   Muiñu Vellu
   Muiñus
   Navi
   Noria
   Pacheca
   Paisareira
   Pajarillus
   Palomal
   Patronatu
   Pedra MAchucu
   Pilas
   Pilón da Liria
   Pilumis
   Piluniñu
   Pinus de chu Coisu
   Pisquiriña
   Podas das Señoras
   Podolrey
   Podu Cardeira
   Podu da Reina
   Podu das Monshas
   Podu Gachu
   Podu Isidru
   Podu Ola
   Podu Pasil
   Podu Puchi
   Podu Sartu
   Podus Calishós
   Pontis
   Portantona
   Prau Barrichi
   Praus da Navi
   Praus du Muiñu de chu Cerratu
   Pretu
   Pudita
   Puntón
   Puntunitu
   Puntunitu da Navi
   Ramita
   Ramus de Pertanu
   Relba
   Repécosta
   Reventón
   Rincón
   Rincón du Pretu
   Riondel
   Riondu
   Riucerdeira
   Riveira
   Riviriña
   Rocastañu
   Romanita
   Ronsheiru
   Roscurráis
   Rosmayas
   Royucoisu
   Royusoidi
   Saleira
   Sambrás
   San Miguel
   San Sebastián
   Santu
   Situ
   Sogu
   TAboláu
   Tapáus de chu Lobadín
   Tapáus de Galu
   Tavaris
   Teshu Artu
   Tisholas
   Toconal
   Tolnafarru
   Turrión
   Veldegua
   Valisfríus
   Valitu Riondu
   Vegarefesta
   Vagatorri
   Veguipayu
   Velagarcía
   Villía
   Viñabeca
   Viñas da Serra
   
   2. Serra: Zona da Primeira agua - Calvallal
   
   Arroyu afogamulleris
   Barreira da primeiragua
   Barrocu a perdí
   Barrocu piricutu
   Barrocu sol
   Cabeza u biderru
   Calvallal
   Canal de pedra
   Canal de pedra vella
   Cancheira us cuellos
   Cortá u rayu
   Cuartillon da primeiragua
   Cuartillos da Ferreira
   Eira da mallá cumbre
   Fonti a igalga
   Fonti as chalcas
   Fonti da canal de pedra
   Fonti da mata
   Fonti da pineira
   Fonti da primeiragua
   Fonti de cha fidela
   Fonti de chu antoniu pilugriñu
   Fonti de chu cepa
   Fonti de maría dus matus
   Fonti du castañal du ferrol
   Fonti du rachau
   Fonti du reventón
   Fonti dus calizos da igalga
   Fonti tinu
   Fonti u pachachu
   Fontis culebras
   Lentiscal
   Lapón du piricutu
   Llaná da pedra ishardon
   Llaná du cancha colvu
   Misheiru
   Mishuniñu a malquesha
   Pineira
   Primeiragua
   Rincón du rapapelu
   Ronsheiru
   Sartucabalu
   Tapeñu pedrolu
   Tapeñus du cutelu
   Tres cancháis
   
   3. Serra: Zona Nacimentu - Cabeceiras
   
   Acarriñu
   Arroyo cortáu
   Barrancas
   Barreira da soberosha
   Barreira du espiñazu
   Barreira u prantíu
   Barrocón da leira
   Barrocu cabalu
   Barrocu das alisas
   Barrocu piona
   Barrocu tambal
   Barrocu u rayu
   Barrocu ubrigá
   Cabeceiras
   Cabezáis
   Cabezó
   Calbueira
   Calquishal
   Calvilla
   Calvallarita
   Campanarios
   Cancheira a soberosha
   Cancheira da pipa
   Cancheira das churritas
   Chancheira de cha julianiña
   Cancheira de chu luciniu
   Cancheira du llanu us chozus
   Cancheira du quintucales
   Cancheira du rapapelu
   Cancheira du sartu cabalu
   Cancheira paseu
   Cancheira llana
   Cancheira us diabrus
   Canchiñu patateira
   Cancherita das vortas
   Cancha colvu
   Cancha penafrol
   Cancha us cabezáis
   Carzáu
   Canteira das barrancas
   Cashiña
   Colnavaca
   Cortá d´acá
   Cortá dus dois penafroris
   Cortá ramallu
   Cortá valverdeiru
   Cru de cha julianiña
   Curutus
   Curráis anshís
   Curráis Inés
   Curral d´ánimas
   Curral de cha castra
   Curral dus machus
   Curraliñu da fonti naváis
   Curraliñu das lanas
   Chalca
   Chaparreiru
   Chapás da pipa
   Choza du retamal
   Choza dus canchas bellacus
   Chozus dus vaqueirus
   Chulritas
   Churrá as canáis
   Churrá seca
   Churrás da mallá barrocu
   Churreña du fiondal
   Eira das chulritas
   Eira das invilnidas
   Eirascashas
   Empoyal du rovella
   Entaleiru
   Escansi du retamal
   Escobal da mallá cumbre
   Escobal da pipa
   Espiñazu
   Espiñeiru
   Felnandu
   Fiondal
   Fiteira du rapapelu
   Fiteira du valishón du guisharru
   Fonti a calbueira
   Fonti a empaletá
   Fonti a palla
   Fonti as alisas
   Fonti cunca
   Fonti da colnavaca
   Fonti da cortá longa d´abaisu
   Fonti da cortá longa d´arriba
   Fonti da cortá valerdeiru
   Fonti da churrá das canáis
   Fonti da eira
   Fonti da figueira
   Fonti da madroñeira
   Fonti da mallá barrocu
   Fonti da paliciamartín
   Fonti da pedraishardón
   Fonti da pipa
   Fonti das chulritas
   Fonti das churrás da cortá d´abashu
   Fonti das eirascashas
   Fonti de chu luniciu
   Fonti de chu valintín
   Fonti du cancha colvu
   Fonti du carzáu
   Fonti du guisarla
   Fonti du hortu grande
   Fonti du ishanantón d´abaisu
   Fonti du ishanantón d´arriba
   Fonti du misheiru
   Fonti du nacimentu du Ríu
   Fonti du poyal das tabacas
   Fonti du poyal du rovella
   Fonti du priscu
   Fonti du rapapelu
   Fonti du quintucalés d´abaisu
   Fonti du quintucalés d´arriba
   Fonti du retamal
   Fonti du rispingueiru
   Fonti du tapau a chavala
   Fonti du valishón dus poléus
   Fonti du valishón lalgu
   Fonti dus laishós
   Fonti dus valishós du rovella
   Fonti sampretu
   Fonti soberosha
   Fonti u guisharral
   Fonti us lobus
   Fonti us picatéis du felnandu
   Fragua
   Fulniñu
   Guishus
   Hortu da pedra ishardon
   Hortu grandi
   Intrirríus
   Invilnidas
   laishas
   laishón
   laishón du balbeiru
   laishón du morenu
   lantisqueira
   lapa naváis
   lapona das eirascashas
   leira
   lombas da mallá barrocu
   lombu
   llaná du casquiral
   llaná du casquishal
   Llaná du felnandu
   Llanu us chozus
   Madroñeira
   Mallá barrocu
   Mallá cumbri
   Mallá monti
   Mallal da cortá d´aca
   Mallal da cortá longa
   Mallal da pipa
   Mallal dus guishus
   Mirol
   Molloneira
   Nacimentu du ríu
   Níu du colvu
   Paliciamartín
   Pasá da calvallarita
   Pasá de cha julianiña
   Pedra ishardón
   Penafruritu
   Picatéis
   Pidrita
   Pipa
   Podas
   Podu du carzáu
   Podu priscu
   Podu zapatu
   Portu
   Poyal das tabacas
   Poyal du rovella
   Priscu
   Purtillá grande
   Purtillá pequena
   Quinta de chu cica
   Quinta de chu luis ambrosiu
   Quintu cales
   Refesta
   Revolqueiru
   Rispingueiru
   Salgueirus
   Sallácardeiru
   Sartu da juliana
   Shanantón
   Soberosha
   Tapáu da calvalla
   Tapáu dus brevas
   Tapau dus guishus
   Torris dus campanarius
   Valishón das podas
   Valishón de cha catalina
   Valishón du rovella
   Valishón dus poleus
   Valishón lalgu
   Valdegua
   Vashalón
   Vivalón
   Vortas
   
   Texto extraido del libro de F. Severino López Fernández Topónimus d'as Ellas y rimas en Lagarteiru. http://www.eljas.net/modules.php?name=Content&pa=list_pages_categories&cid=5

10. 

    #10 Amerginh 05 de mayo de 2006

    Un articulillo más que he encontrado:
    
    http://es.geocities.com/alendoval/Costas-lexicofronteira.htm
    ______________________________
    
    Léxico e fronteira no Val do Río Ellas
    XOSÉ HENRIQUE COSTAS GONZÁLEZ
    Universidade de Vigo
    
    1.- Breve introducción histórica.
    
    Nos séculos XII e XIII chamábaselle Extremadura á maior parte da actual provincia de Salamanca e á denominada Transerra leonesa que os monarcas do reino de Galicia, León e Asturias lles ían conquistando ós reinos musulmáns. O rei Afonso VII Fernández de Galicia, León e Asturias, estabilizou a fronteira meridional do seu reino no río Texo contra o ano 1188 e procedeu a fortificar e colonizar estas terras para perpetua-la conquista.
    
    As ordes de Santiago (fundada posiblemente no mosteiro de Loio en Lugo) e Alcántara (ata 1214 denominada de San Xián do Pereiro) foron as encargadas de efectiviza-la repoboación. A Orde de Santiago, na súa “provincia de León” posuía vicarías en Destriana (León), A Veiga e Vilar de Santos (Ourense) e Porto (Zamora). Destes lugares e dos seus arredores tomou os colonos, é decer, de tres zonas galefófonas e unha leonesófona.
    
    Fernando II (1157-1188) conquistáralles algunhas atalaias no Val do Ellas ós árabes pero nunca chegara a establecer colonias. O seu fillo Afonso VIII mándalle construír no 1227 o castelo e vila de Salvaleón (Valverde) á Orde do Pereiro e concédelle a repoboación de vilas e aldeas á Orde de Santiago. No 1298 temos noticias xa do castelo das Ellas.
    
    Afonso VIII fixo enviar colonos a repoboaren as terras defendidas por numerosos castelos non só na Transerra senón tamén en Sabugal e Riba-Coa, para estabiliza-la fronteira co reino portugués. No ano 1297 polo tratado de Alcanizas, Portugal e Castela trocaron Sabugal e Riba-Coa por Toroño e Aliste.
    
    O historiador Ángel Barrios, utilizando o método toponímico-comparativo, chega á conclusión de que o 80% dos microtopónimos da zona de Ledesma e A Cidai (Ciudad Rodrigo) son “occidentais” (galegos ou leoneses de Occidente). Lindley Cintra opina o mesmo da zona de Sabugal e Ribacoa. No campo de Salamanca a microtoponimia de orixe galega chega a representar un 40-55% do total dos topónimos.
    
    2.- As variedades lingüísticas nestas zonas.
    
    Hoxe en Sabugal e Riba-Coa emprégase un portugués dialectal de tipo beirao, no suroeste de Salamanca e noroeste de Cáceres a variedade lingüística empregada é un castelán dialectal con moitísimos restos (fonéticos, morfolóxicos e léxicos) do antigo leonés presente nestas áreas, e mesmo con algúns galeguismos léxicos.
    
    Sen embargo a variedade lingüística empregada no Val do Río Ellas é “galega” en sentido amplo e histórico, aínda que con presencia de léxico de orixe leonesa e castelá (recente).
    
    Temos dito en diversos foros que, na nosa opinión, o léxico do Val do Ellas presenta, en xeral, un forte compoñente arcaizante, unhas evolucións semánticas senlleiras e, sobre todo, amósasenos como unha maqueta da variedade léxica dialectal galega.
    
    Con esta contribución pretendemos achegar algúns exemplos da singularidade léxica do Ellas, da súa forte conexión coas falas galegas, da súa sorprendente diversidade interna e do seu diferencialismo fronte ás falas veciñas portuguesas e castelás.
    
    
    
    3.- O material léxico.
    
    Para o Val do Ellas utilizamos materiais de noso recollidos en falantes das vilas de Valverde, As Ellas e San Martiño, así como na aldea do Carballal, no concello de Valverde, o núcleo habitado máis próximo da fronteira portuguesa, así como da aldea portuguesa das Aranhas, o núcleo máis próximo ó Carballal, do que dista uns 20 km.
    
    Para as zonas castelás limítrofes botamos man dos traballos de Iglesias Ovejero (El Rebollar) e Cummins (Coria). Para as zonas portuguesas veciñas seguímo-los traballos de Maia (Sabugal e Riba-Coa) e Buescu (Monsanto).
    
    * * *
    
    [Os mapas aínda non están dispoñibles. En breve esperamos ter todo completo. Gracias]
    
    Mapa 1. MU e MÚA
    Son as únicas formas vivas no val (do latín
    Mapa 2. DONICELA
    
    No Ellas coexiste a forma base, dona, con dous derivados: doniña e donicela, todas tres tamén en Galicia. No Sabugal predomina doniña e en Monsanto donezinha. Na zona de fala castelá ou castelá-aleonesada veciña hai diversas formas pero ningunha delas ten como base *dueña.
    
    Mapa 3. VAGALUME
    No Ellas rexistramos como base a forma coco (verme), ó igual que temos no Bierzo, en Valdeorras e algún punto de Trás-Os-Montes. No Sabugal hai variedade (pirilampo, pastorzinho, bicho de...) e en Monsanto rexístrase unha variante da forma común e maioritaria portuguesa (arancú): arancún ou arencún. Noutros puntos de fala portuguesa de Badallouce tamén se rexistra, á parte de arencún, luzencú, como en puntos galegos.
    
    Mapa 4. SALTÓN
    As formas do Ellas (cigañote, zaguñote) veñen coincidir coas portuguesas (gafanhoto, cafanhote), agás na forma saltón, común co galego, con falas castelás veciñas e con falas portuguesas de Badallouce. A etimoloxía destas formas é moi discutida.
    
    Mapa 5. BOLBORETA
    Dáse maior variedade no portugués veciño, con vocábulos formados sobre passaro (passaroula) ou sobre mari ou maría + loisa, loira, poisa. Esta última é tamén a forma autóctona do Ellas, formada con María e o verbo poisar, galego pousar. Corominas explica estas creacións por formación infantil. A forma castelá correspondente, mari-posa, tamén ten entrada no val.
    
    Mapa 6. BUBELA
    Mentres que o castelán e o portugués presentan cadansúa única forma (abubilla e poupa) o valego do Ellas ten unha rica variedade: popa (con monotongación, ¿do latín UPUPA?), común co poupa do galego do sur de Pontevedra e do portugués; galo do campo (galo de campina nalgún punto do mediodía portugués) e bubela (
    Mapa 7. XÍLGARO
    
    Encontrámonos cunha perfecta división entre o veciño portugués pintassilgo (con algunha outra variante), valego xilgueiro e castelán jilguero. En galego, á parte do común xílgaro ou xilgueiro, tamén hai pintasilgo e xilgo.
    
    Mapa 8. CARBALLO
    O portugués desta zona só coñece carvalho (en Mosanto alvarinho é o carballo albar), mentres que no Ellas carballo e rebolo son sinónimos (cos topónimos O Rebolar e O Carballal), e na comarca salmantina de El Rebollar o castelán roble gáñalle terreo ó autóctono rebollo. En El Rebollar non se usan os leonesismos carballo ou carbajo. O valego do Ellas fai sinónimos dous termos que teñen en Galicia distribución dialectal (rebolo no leste e sueste do noso dominio lingüístico).
    
    Mapa 9. FROUMA
    
    O portugués da zona usa carumba (común caruma ou agulha) para a folla do piñeiro, mentres que no valego do Ellas danse as variantes muíña (rexistrada na Pobra de Brollón e en Vila de Cruces) e muña (rexistrada tamén nas localidades ourensás de Rubiá e Larouco). Muíña en galego son os residuos miúdos da palla que quedan despois de debulla-los cereais e é voz formada sobre moer. O castelán veciño coñece unicamente a forma aguja de pino.
    
    Mapa 10. MIGRÁ
    Tanto o valego coma algunhas falas de Sabugal e Monsanto, como ocorre con algunhas falas de Trás-Os-Montes, teñen formas derivadas de MILE GRANATA, en troques do latín común MELA GRANATA: migrá nas Ellas, migrada en Sabugal e merigrada en Monsanto, testemuñadas xa no galego medieval. No resto do portugués danse as formas romá e romazeira, romêra e romanêra. Na parte castelá achamos graná e granau/granado para a árbore.
    
    Mapa 11. CERDEIRA
    
    Media Galicia di cerdeira (forma máis antiga) e a outra media cereixeira (formada sobre cereixa). No Ellas teñen as dúas formas. No portugués cerdeira só é forma coñecida en puntos do norte de Trás-Os-Montes, e é forma descoñecida no portugués da Beira. O castelán veciño coñece as formas cerezo ou ceredo. Ó igual que viamos anteriormente coas formas rebolo/carballo, neste caso as dúas formas galegas seguen plenamente vivas no Ellas.
    
    Mapa 12. FIEITO
    
    O portugués común coñece a forma feto, aínda que existan puntos do norte onde se emprega feito. No Ellas coexisten as formas fieito e fito. No castelán dialectal veciño emprégase jelecho.
    
    Mapa 13. FILLOA / MAGOSTO
    É importante sobrancea-lo arcaísmo folló (< FOLIOLA) que rexistramos no Ellas. No portugués veciño témo-la forma filhó, cun plural filhoses que tamén encontramos en Galicia en áreas onde -ÓA > -Ò.
    
    O magosto ten aquí lexema de seu, porque se fai botando as castañas directamente nas cinsas, na borralla, de aí a borrallá. A forma magusto é a propia portuguesa e, parcialmente, tamén galega. No castelán veciño o lexema base é castaña.
    
    Mapa 14. AFORRAR / LUXAR-LIXAR / ARRANCAR
    
    A forma estoxar fórmase sobre estoxo (
    Mapa 15. ANINOVO, XOVES, MÉRCOLES
    Os días da semana teñen as formas pagás tan ben conservadas no galego exterior e tan perdidas no galego popular. En valverdeiro jovis, en lagarteiro ijovis e en mañego jovis. Sorprende de novo a forma diferencial galega Aninovo fronte a Ano Bom ou Año Nuevo.
    
    Mapa 16. TRONO
    Atopamos agora na fala do Ellas outros dous arcaísmos: o atró (< TRONO) e atroar ou troar (< TONARE + Trónitus), en galego común trono e tronar. Estas formas galegas, con –n-, poden non ser castelanismos: sobre tron (
    Mapa 17. CHUVISCA
    
    No val dáse o verbo molisnar, relacionado directamente co castelán da zona molliznar e o sabugaleiro molinhar. Supomos que se debe tratar dun derivado sobre mole, porque é unha choiva “branda”, ó igual que topamos en Elvas a forma brandinha para lle chamar á poalla. É posible que a terminación sexa un cruce co castelán llovisnar. En Vale de Espinho tamén concorren outras formas.
    
    Mapa 18. BALLÓN
    No val temos multiplicidade de formas, pero ningunha ten como base a forma agua (como ocorre en portugués e en castelán: aguaceiro, aguacero,...). Á parte de batigón (SMT) e bátiga en Sabugal (galego bategada, formado sobre bater), témo-lo castelanismo chaparrón, e tres formas autóctonas co sufixo –ada (golpe): garabaná en Valverde (un garabano é un caldeiro en puntos do norte de Trás-Os-Montes; nos diccionarios galegos só topamos no de D. Eladio garabano co sentido de aguador), o significado é claro “caldeirada (de auga)”; chumbá en SMT, porque cae a auga a chumbo, unha “chumbada (de auga)”, e por último temos chorrá nas Ellas, unha “enxurrada (de auga)” (en portugués de Badallouce: aguacero, aguacerada, enxurrada, pancada, porrada de auga, e tamén chaparrao).
    
    Mapa 19. UTENSILIOS E PARTES DA CASA
    En portugués rexistramos artesa ou gamelón en portugués para o que é tamén artesa en galego e castelán. No Ellas témo-la forma maseira que, tanto en galego coma en portugués, rexistra significados diferentes a este.
    
    O castelanismo cubo penetra no val, sobre todo cando fai referencia a un caldeiro plástico. Balde, tamén portugués e castelán, é coñecido pero non usado, percíbese como forma foránea.
    
    O castelanismo cerilha predomina sobre paulito, palito ou fosfro en portugués, pero no Ellas a forma é misto, coincidente co galego e con zonas do leonés. Chama a atención que a denominación dun invento relativamente recente resista vivísima fronte á forma cerilla do castelán e do portugués.
    
    Do latín TABULA temos en galego dous resultados: traba (e variantes) e táboa. A forma trave rexístrase unicamente en Monsanto e As Aranhas, mentres que a forma normal do portugués veciño é tábua.. No Ellas temos traba (como nebra = leste de Lugo) e un derivado de táboa: tabica.
    
    A forma castelá ventana penetra en Sabugal e compite coa forma lexítima portuguesa janela, pero no Ellas a forma única é ventán (pl. ventáns en valverdeiro e ventás en mañego e lagarteiro).
    
    ano 2002, Asociación Cultural Alén do Val
    

11. 

    #11 Amerginh 05 de mayo de 2006

    Y otro del mismo autor:
    
    http://es.geocities.com/alendoval/Costas-valego.htm
    _______________________________________
    
    VALVERDEIRO, LAGARTEIRO E MAÑEGO:
    
    O “GALEGO” DO VAL DO RÍO ELLAS (CÁCERES)[1]
    
    
    XOSÉ HENRIQUE COSTAS GONZÁLEZ
    Universidade de Vigo (Galicia)
    
    I. LIMIAR
    
    No recanto noroccidental da actual provincia de Cáceres (Estremadura-España), nas estribacións da Serra de Gata, sitúanse tres concellos nos que aínda hoxe se falan maioritariamente tres variedades do antigo galego(-portugués). Nos concellos de Valverde do Fresno -antigamente Valverde da Serra-, As Ellas e San Martiño de Trebello -antigamente San Martiño dos Viños-, a práctica totalidade dos seus cinco mil habitantes empregan a cotío as variedades lingüísticas denominadas valverdeiro, lagarteiro e mañego, respectivamente. Amais, debemos engadir a esta cifra outros tres mil naturais do val que seguen utilizando familiarmente estas falas na emigración.
    
    
    
    Os tres concellos, cunha extensión territorial conxunta de 256 km², forman parte xeograficamente dun val que ata o de agora recibiu diversas denominacións segundo os autores que se ocuparon do estudio destas falas, Val de Xálima, polo monte Xálima, de 1.492 m., ó norte do val, ou Val do Río Ellas, polo río que atravesa o val. Os seus habitantes chámanlle á súa terra simplemente “Os tres lugaris”. O val que nos ocupa, situado a unha altitude media de 500 m. está cinxido ó norte e ó leste por unha cordal montañosa de 1.200-1.500 m., ó oeste por outra serra de 900-700 m. e ó sur polo río Torto, que fai fronteira con Portugal. É, pois, unha cunca natural perfectamente delimitada e afastada dos territorios de fala castelá por dificultades orográficas.
    
    
    
    Polo norte, na vertente sur da Serra de Gata, abundan as masas forestais de carballos e castiñeiros e pastos. Nas abas do leste e do oeste dominan as cancheiras, grandes formacións graníticas. No val a vexetación é fundamentalmente de oliveiras e prados. A auga e o verde están presentes todo o ano neste val, que por isto mesmo é coñecido como “a Galicia estremeña”; ducias de pequenos ríos e regatos nacidos nas montañas circundantes converxen no río Ellas que vai confluír no fronteirizo río Torto. A economía é basicamente agrícola (aceite e cereal), forestal e gandeira (ovino e bovino), aínda que nos últimos decenios creceu a actividade comercial en Valverde, debido principalmente á súa proximidade coa fronteira portuguesa, a 17 km.
    
    
    
    
    II. ORIXE DAS FALAS DO VAL
    
    
    As variantes lingüísticas que actualmente se empregan nestes tres concellos proceden, da lingua levada polos colonos instalados no val polo rei Afonso VIII[2] de Galicia e León no século XIII. Con colonos do noroeste peninsular (galegos e asturianos) repoboou unha ampla área do que hoxe é o sur de Salamanca, norte de Cáceres e a franxa oriental da Beira Baixa portuguesa (comarcas do Sabugal e Ribacoa).
    
    
    
    Á parte das noticias tiradas da documentación da época, o estudio comparativo da toponimia e da patronimia coetáneas entre Galicia e esta zona amosa ben ás claras a procedencia inequivocamente galega da meirande parte dos colonos (80-85%).
    
    
    
    En época ben temperá, tan pronto como Sabugal e Ribacoa pasaron a pertencer ó reino portugués e o reino galego-astur-leonés foi anexionado por Castela, a fala dos colonos foi varrida. En palabras de Lindley Cintra (1958:535-536):
    
    
    
    “O primeiro [o galego de Ribacoa e Sabugal do século XIII] sucumbiu perante a invasão do português da Beira que acompanhou a anexação do território por Portugal, nos fins do próprio séc. XIII. Sorte paralela tiveram certamente muitos falares galegos, vivos no séc. XIII em outras colónias da mesma proveniência fixadas na Estremadura leonesa; um tipo de leonês oriental fortemente castelhanizado veio nelas a impor-se e a apagar a linguagem primitiva dos repovoadores. O mesmo -e pela mesma época- estaria acontecendo nas colónias (...) dos próprios asturianos, de fala leonesa, ocidental ou central.”
    
    
    
    Restos da primitiva extensión daquelas colonias de repoboadores galegos témolos en numerosos vocábulos rexistrados nas falas castelás da Serra de Gata e do suroeste da provincia de Salamanca, onde podemos aínda hoxe escoitar voces como regato, rodera, murceguiño, chambra, fechadura, gomo, bocoi, cangallo, lombo, carozo, múa, bago, meda, sobrau, etc. Do mesmo xeito, a microtoponimia e a patronimia actuais revélannos sen dúbida ningunha a forte presencia de inmigrantes galegos hai setecentos anos.
    
    
    
    Lindley Cintra, ó estudia-la “curiosa” lingua na que están escritos Foros de Castelo Rodrigo, uns documentos redactados en zona hoxe portuguesa pero de repoboación galega datados en 1.209, deduce que se trata dun galego-português lixeiramente interferido por trazos astur-leoneses e descobre soprendentemente que “a variedade de galego-português [dos Foros] de Castelo Rodrigo era, fundamentalmente, galega e não portuguesa, por estranho que isto à primeira vista pareça, dada a situação geográfica onde os Foros foram escritos.” (1959:503-504); posteriormente pon en relación esta variedade lingüística coa que actualmente se fala no Val de Xalma, Xálima, ou Val do Río Ellas e afirma sen reservas que
    
    
    
    “O falar fundamentalmente galego, mas com leonesismos, de Castelo Rodrigo e Riba-Coa no séc. XIII, o falar também essencialmente galego da região de Xalma, outra coisa não são, segundo creio, do que falares destes núcleos de repovoadores galegos tão frequentemente recordados pela toponímia.”
    
    
    
    A pregunta que intriga os estudiosos destas falas é ¿como se perdeu a fala dos repoboadores no resto das áreas colonizadas e, outramente, se conservou no Val do Xalma ou do Río Ellas? Evidentemente, e aínda que hai autores que negan este extremo[3], temos que pensar nun abandono secular destas áreas, xa de seu dificilmente accesibles ata hai escasas décadas, pois sabemos que desde Fernando III, o rei que anexionou o reino galego-astur-leonés a Castela en contra da vontade do seu pai, o noso Afonso VIII, o centro de atención da coroa de Castela foi a reconquista das terras do sur da península e, case inmediatamente, a conquista de América. Exprésao Lindley Cintra (1959: 535-536) moi atinadamente cando observa que
    
    
    
    “Só en condições especialíssimas de isolamento –geralmente correspondentes a um prolongado abandono- estes falares dos repovoadores, ou, pelo menos, algumas das suas características, puderam persistir. Foi exactamente o que se produziu na região de Xalma, vizinha da Serra de Gata, durante muitos séculos uma das zonas mais isoladas de toda a Espanha.”
    
    
    
    Este illamento secular debeu se-lo argumento principal para a conservación das falas obxecto do noso estudio. Cando esmorece o reino galego-astur-leonés e o poder cae en mans castelás, os colonos foron doadamente asimilados pola lingua e cultura dos poderosos reinos portugués e castelán. Estas falas son, conseguintemente, o resultado dun galego antigo implantado neste val no século XIII que perdeu todo contacto co territorio orixinario e camiñou setecentos anos por libre, son, en palabras de Lindley Cintra (1959:535) “o resultado da impressionante persistência (e retardada evolução independente) duma linguagem galega do século XIII”.
    
    
    
    
    III.- AS FALAS COMO OBXECTO DE ESTUDIO.
    
    
    Podemos indicar que é a partir de Leite de Vasconcellos (1927 e 1933) cando comezan os estudios en exclusiva das falas deste val. Con anterioridade, son sobranceables os traballos dos alemáns Fritz Krüger (1925), Studien zur lautgeschichte westspanischer Mundarten, e Otto Fink (1929), Studien über die Mundarten der Sierra de Gata, que incluían referencias parciais a estas falas ó estudiaren as variedades castelás occidentais ou da Serra de Gata.
    
    
    
    É Leite o primeiro en Aborda-lo estudio das falas deste val, principalmente do mañego de San Martiño de Trebello. Leite cría firmemente na lusitanidade destas falas e rexeitaba a hipótese, formulada por el mesmo, da repoboación galega para explica-la orixe destas falas porque “Galiza fica muito longe como para ter exercido aqui influência”. Leite nega a galeguidade destas falas por prexuízo ideolóxico e, malia a seren os seus dous excelentes traballos descritivos, rexistra fenómenos fonéticos e fonolóxicos dos que nunca antes falaran Krüger e Fink e dos que nunca despois falará máis ninguén, fenómenos que acaroaban de cheo estas variantes no común dos falares portugueses limítrofes (existencia de vocais e ditongos nasais, distinción entre dúas realizacións fricativas xordas, unha apicoalveolar [s1] e outra predorsal [s], etc), é dicir, pretendeu estirar dos fenómenos para demostrar unha continuidade lingüística entre o falado a un e outro lado dos montes e ríos da fronteira político-orográfica. Tódolos autores posteriores (Onís, Viúdas, Gargallo, etc) negaron a existencia de nasais e da realización predorsal, máxime cando transcorreron setenta anos desde as visitas de Leite ó val e aínda viven algunhas das persoas que el entrevistara e que non presentan en absoluto os fenómenos descritos polo investigador portugués.
    
    
    
    Leite pretendía catalogar estas falas ó mesmo nivel do portugués exterior falado en puntos fronteirizos do estado español, en Olivença e Ferreira de Alcântara (Badallouce), e Alamedilha e A Bouça (Salamanca), pois semelláballe “estranha coincidência” ter que recorrer ó galego, “tão distante”, para explica-la orixe das falas do val, sobre todo tendo como tiñan o portugués a escasos quilómetros.
    
    
    
    Se Leite foi o pioneiro dos estudios sobre estas falas, debemos mencionar tamén o traballo de Federico de Onís (1930) sobre o mañego. Para Onís, discípulo de Menéndez Pidal, é evidente que esta fala non é leonesa, e así o afirmaba xa nunha carta[4] redactada en mañego e dirixida ó seu mestre, con data de 3 de agosto de 1910, na que lle di, entre outras cousas:
    
    
    
    “Con istu que vos escribu poeis formal idea da fala Sanmartiñega que desde logu ten que queal fora do nosu dialectu leones porque nun hay sombra de diptongación en niñuna das formas de istu. Creu que poyu afirmal istu con toa a seguriai.”
    
    
    
    No devandito traballo de 1930 destacamos un detalle importante: denuncia Onís que a oposición entre os fonemas sibilantes xordos e sonoros está neutralizada, aínda que se poidan rexistrar realizacións sibilantes xordas e sonoras, pero a oposición xa non é fonoloxicamente pertinente.
    
    
    
    Agás Cintra e Maia, ata os anos oitenta a maioría dos autores que se ocuparon destas falas catalogáronas dentro do portugués ou, alomenos, falaron dunha “lingua ponte” ou “cruce” (sic) entre portugués e asturiano oriental[5]. O filólogo portugués Luís Filipe Lindley Cintra (1959), como xa vimos máis arriba, estudiou a lingua dos Foros de Castelo Rodrigo e deduciu que se trataba dun galego interferido por leonesismos, un galego semellante ó falado na actualidade no val que nos ocupa. A idéntica conclusión chegou Clarinda de Azevedo Maia (1977) ó compara-lo portugués beirão de Sabugal coas falas do val do río Ellas, para Maia lagarteiro, valverdeiro e mañego son variantes do galego-portugués antigo máis próximas do galego ca do portugués actuais.
    
    
    
    De entre os traballos e investigacións realidados sobre estas falas nos últimos dez anos, que versaron principalmente sobre descrición lingüística, sociolingüística e intentos de clasificación tipolóxica[6], son de destaca-los elAborados por Gargallo Gil (1994, 1995 e 1996), romanista da Universidade Central de Barcelona, Carrasco González (1996 e 1997), profesor de portugués na Universidade de Extremadura, Frías Conde (1995 e 1997), e as nosas aportacións (1992a, 1992b, 1996, 1998 e 1999). Tanto Frías coma nosoutros estamos convencidos da “galeguidade” innegable destas falas[7], galeguidade por orixe e galeguidade de as comparamos cos resultados actuais das variedades galegas do sueste do noso dominio lingüístico. Gargallo Gil, gran estudioso das falas arraianas da península, acAbou por admitir que, efectivamente, dentro da singularidade das mesmas, a vinculación coas falas galegas é moito máis evidente que coas portuguesas, por máis que formen parte todas do mesmo diasistema lingüístico. Para Carrasco González, profesor de portugués na Universidade de Extremadura, estas falas son unha póla á parte dentro do galego-portugués, a terceira póla da familia. Estándomos de acordo con Carrasco, cando asegura de que estas falas non poden ser “galego” en sentido estricto, debido principalmente ás evolucións particulares sufridas ó longo de setecentos anos de illamento, deberemos todos concordar que valverdeiro, lagarteiro e mañego son a terceira póla, pero unha póla que arrinca desde o antigo galego.
    
    
    
    _________________________Falas galegas actuais
    
    | |
    
    Galego(-portugués) antigo__| |_____________Falas do Val do Ellas
    
    |
    
    |_________________________Falas portuguesas actuais
    
    
    
    Resumíndomos este apartado, nos diversos estudios sobre dialectoloxía española e portuguesa sempre as falas do Val do Ellas figuraban dentro do ámbito lingüístico portugués e, duns autores a outros, limitábanse a repetir que no noroeste de Cáceres, os concellos de “Valverde del Fresno, Eljas y San Martín de Trevejo” eran de fala portuguesa. Teñamos en conta un feito que axudará a comprende-lo cambio de óptica do problema: os estudios sobre dialectoloxía galega son relativamente recentes, e máis recente aínda é a súa difusión entre os estudiosos da romanística, polo que non é de estrañar que non se tivese en conta ata hai poucos anos a diversidade dialectal galega para o estudio destas falas. Cando comparámo-los fenómenos sobranceiros do val e comprobámo-la súa presencia en áreas marxinais do galego moderno chegamos doadamente á conclusión de que estas falas representan, grosso modo, unha maqueta de moitos fenómenos dialectais, fonéticos, morfolóxicos e léxicos, esparexidos polo noso dominio lingüístico actual.
    
    
    
    
    
    IV. PRINCIPAIS CARACTERÍSTICAS LINGÜÍSTICAS
    
    
    
    Non é a nosa intención realizarmos agora unha descrición exhaustiva da gramática e do léxico destas falas, para iso remitimos ó noso traballo que editará proximamente a Universidade de Vigo (1999), pero si pretendemos amosar unha caracterización esquemática dos principais fenómenos lingüísticos do Val[8] do Río Ellas para demostrármo-la súa adscrición á póla galega da familia galego-portuguesa.
    
    
    
    a) Non ditongación dos E e O breves tónicos latinos: como xa indicara Onís, isto é Abondo como para non considerarmos esta fala nin como astur-leonesa nin como castelá: sempris, abertu, queru, denti, venris, mérculis, ventu, pé, herba, invernu, egua, fogu, morti, xovis, corpu, ollu, coiru, sogru, ponti, volta, homi, etc. Vexámolo mellor nos seguintes cadros comparativos:
    
    
    
    ÉTIMO GALEGO
    VALEGO PORTUG. ASTUR.
    CASTELÁN
    
    PORTA
    porta
    porta
    porta
    puerta
    puerta
    
    NOSTRA
    nosa
    nosa
    nossa
    nuesa~nuestra
    nuestra
    
    BONA
    boa
    boa
    boa
    buena
    buena
    
    FORTE
    forte
    forti
    forte
    fuerte
    fuerte
    
    OVU
    ovo
    ovu
    ovo
    güevu~güivu
    huevo
    
    TEMPU
    tempo
    tempu
    tempo
    tiempu
    tiempo
    
    GENERU
    xenro
    xenru
    genro
    xienru
    yerno
    
    CASTELLU
    castelo
    castelu
    castelo
    castieyu
    castillo
    
    PETIA
    peza
    peza
    peça
    pieza
    pieza
    
    VEC’LU
    vello
    vellu
    velho
    vieyu
    viejo
    
    
    
    
    En contra do afirmado por Leite, non existen nestas falas fonemas vocálicos nasais, como tampouco existen fonemas vocálicos de grao medio aberto, /E!/, /O!/,aínda que poidamos rexistrar esporadicamente algunhas realizacións abertas. Isto último supón unha ruptura co vocalismo galego e portugués e pode inducir a pensar inmediatamente na influencia do castelán, pois o vocalismo tónico das falas do Ellas coincide así co do castelán aínda que non presente ditongación. De tódolos xeitos, e téndomos sospeitas fundadas disto, teñamos en conta, por exemplo, que o catalán rosellonés tamén presenta o mesmo vocalismo sen que poidamos sequera pensar en castelanismo ningún. Dado o peculiar sistema vocálico tónico e átono que presentan as falas do val[9], deberíase estudiar en conxunto e a fondo se se podería tratar dunha evolución propia e non condicionada polo castelán.
    
    
    
    b) Presencia dos ditongos decrecentes OI, EI: característica de seu dos romances galego, portugués e astur-leonés occidental. Os ditongos OU e EU do galego e portugués evolucionaron nas falas do Val do Ellas a OI e EU. O primeiro paso, o de OU > OI é parcialmente coñecido polo portugués, pero nunca da maneira sistemática que se dá nestas falas. Tódolos autores que estudiaron a monotongación de [ow] > [o] en portugués e astur-leonés coincidiron en sinalar que a pasaxe [ow] > [oj] debeu ser unha reacción contra a monotongación - que de feito acontece nalgunhas formas destas falas: ela cantó, ei estó, ela dó, tampocu, etc. Supomos que analoxicamente tamén o ditongo EU evolucionaría a EI, rexistrándomos do mesmo xeito casos de monotongación: ei he, ei cantaré, ei fairé, etc. É interesante constatarmos que estas monotongacións, sobre todo nas formas verbais, xa se rexistran no século XIII na lingua dos Foros de Castelo Rodrigo. Vexamos algúns exemplos destes ditongos:
    
    
    
    ÉTIMO GALEGO
    VALEGO PORTUG. ASTUR.
    CASTELÁN
    
    TAURU
    touro
    toiru
    touro ~ toiru
    toru
    toro
    
    PAUCU
    pouco
    poicu
    pouco
    pocu ~ pucu
    poco
    
    SALTU
    souto
    soitu
    souto
    sotu
    soto
    
    CALCE
    couce
    coici
    couze
    couz ~ coz
    coz
    
    RAUPA
    roupa
    roipa
    roupa
    ropa
    ropa
    
    EGO
    eu
    ei
    eu
    you
    yo
    
    MEU
    meu
    mei
    meu
    miou
    mi
    
    BEBIT
    bebeu
    bebei
    bebeu
    bebió
    bebió
    
    
    
    
    c) Terminacións -eu, ->ea: Estas falas presentan a terminación -eu, -ea: centeu, cheu, cea, vea, chea, allea, idea, aldea, cadea, colmea, avea, aldea, etc, e non coa introducción do [j] epentético ou antihiático que ten lugar en portugués, acaroándose deste xeito ó común das falas galegas.
    
    
    
    d) Conservación do F- inicial latino: esta característica é común a galego, portugués e asturiano occidental e central, mentres que non se conserva o F- en asturiano oriental e castelán. Deste xeito, nesta fala son normais formas como faba, febra, fel, ferir, fermosa, ferru, fial, fígau, figu, fillu/a, fogu, foici, folgazón, fomi, fonti, forca, fornu, forti, fucicu~fudicu, fumu, furmiga, fusu, fuxir, etc. Vexamos de novo un cadro comparativo:
    
    
    
    ÉTIMO GALEGO
    VALEGO PORTUG
    ASTUR.
    CAST.
    
    FILICTU
    fento~fieito~felgo
    fieitu~fitu
    feto
    felechu~jelechu
    helecho
    
    FARINA
    Fariña
    fariña
    farinha
    farina ~ jarina
    harina
    
    FOLIA
    Folla
    folla
    folha
    fueya ~jueya
    hoja
    
    FACERE
    facer~faguer~faer~fer
    fer ~ ficer
    fazer
    facer ~ jacer
    hacer
    
    
    
    
    e) Inexistencia do fonema labiodental sonoro /v/: ó igual ca no galego e nas falas miñotas e trasmontanas portuguesas e contrariamente ó que ocorre nas falas portuguesas veciñas ó val.
    
    
    
    f) Existencia do fonema fricativo interdental xordo /T/ coma no galego común ou thetaísta, no asturiano e no castelán setentrional, cunha particularidade: no valverdeiro non existen fonemas sibilantes sonoros, e nas outras dúas variedades deberon existir ata hai pouco porque aínda se rexistran realizacións sonoras (ca[z1]a, i[Z]enti, i[Z]obis, lon[dZ]i, etc) pero sen que existan pares opositivos en función do trazo xordo/sonoro. Do par de interdentais existentes nalgunha época en mañego e lagarteiro (/T/-/D/), o sonoro evolucionou ata confluír coas realizacións do fonema oclusivo dental sonoro /d/, de maneira que hoxe rexistramos adeiti, dagal, coder, codiña, dorra, redar, ondi, dodi, tredi, certeda, vidiñu, etc, á par de nacer, moza, marzu, praza, murcela, coici, cear, centeu, etc, nas variantes mañega e lagarteira. En valverdeiro, ó igual ca no galego común thetaísta, todo isto é pronunciado con [T][10].
    
    
    
    g) Evolución de PL-, FL-, CL- latinos a /tS/, ó igual có asturiano occidental, mentres que nas falas portuguesas veciñas deron /S/ e nas castelás /´/: chorar, chocallu, chorume, chan, cheu, encher, cheirar, etc. Vexámo-lo cadro comparativo:
    
    
    
    ÉTIMO
    GALEGO
    VALEGO
    PORTUG
    ASTUR.
    CASTEL.
    
    CLAVE
    chave
    chave
    chave
    chave~ tsave ~ llave
    llave
    
    CLAMAT
    chama
    chama
    chama
    chama~tsama~llama
    llama
    
    PLENA
    chea
    chea
    cheia
    chena~ tsena ~ llena
    llena
    
    PLICAT
    chega
    chega
    chega
    chega~ tsega ~ llega
    llega
    
    FLAMMA
    chama
    chama
    chama
    chama~tsama~llama
    llama
    
    
    
    
    h) Caída do -L- intervocálico latino: este fenómeno afecta na Península Ibérica unicamente ás falas da familia galego-portuguesa: animais, candís, papeis, currais, fiar, mau/má, mó, mu/múa, muíñu, pau, quenti, seida (saída), soer, etc. Unha diferencia importante con respecto ó asturiano é a non palatalización do L- inicial en galego, así como a reducción da xeminada -LL- >-l- en galego e a súa palatalización en asturiano e castelán. Vexámolo no cadro:
    
    
    
    ETIMO
    GALEGO
    VALEGO PORTUG
    ASTURIANO
    CASTELÁN
    
    CABALLU
    cabalo
    cabalu
    cavalo
    cabayu~cabatsu
    caballo
    
    MARTELLU
    martelo
    martelu
    martelo
    martieyu~martietsu
    martillo
    
    LACTE
    leite
    leiti
    leite
    lleite~tseite~lleche
    leche
    
    LIGNA
    leña
    leña
    lenha
    lleña ~ tseña
    leña
    
    TELA
    tea
    tea
    teia
    tela
    tela
    
    DOLERE
    doer
    doer
    doer
    doler
    doler
    
    CAELU
    ceo
    ceu
    céu
    cielu
    cielo
    
    FOLIOLA
    filloa
    folló
    filhó
    fiyuela
    hojuela
    
    MOLERE
    moer
    moer
    moer
    moler
    moler
    
    SALIRE
    saír
    sér
    sair
    salir
    salir
    
    
    
    
    i) Caída do -N- intervocálico latino: outro dos trazos sobranceiros das falas galego-portuguesas fronte ós outros iberorromances: atró (trono), bo/boa, cadea, colmea, ducia~udia, moea, persoa, soar, etc. Do mesmo xeito que viamos no apartado anterior, o N- inicial latino non palatalizou coma no asturiano, como tampouco palatalizou o -NN-, xeminada que en galego se simplificou en -n-.
    
    
    
    Este fenómeno é especialmente importante á hora de establecermos algunhas diferencias entre galego e portugués. Imos ver algúns casos especiais e comprobar asemade como o valego coincide co galego afastándose do portugués.
    
    
    
    * Resultados de UNA(M): No galego común e no valego é unha, con nasal velar [N], cos seus compostos algunha e ningunha (niñunha nalgunha fala galega e diñunha en valego), en portugués é uma, con nasal bilabial [m]. Rexistramos tamén, coma en falas galegas, o masculino plural unhus á par de uns, este último só en valverdeiro.
    
    
    
    * Plurais das palabras oxítonas rematadas en –n: existen no val as mesmas solucións que teñen lugar no galego occidental e no central, é dicir:
    
    
    
    a) cancións, ladróns, cancións, razóns, etc, en valverdeiro.
    
    b) canciós, ladrós~lairós, canciós, radós, etc, en mañego e lagarteiro.
    
    
    
    * Resultados das terminacións latinas –ANUM, -ANAM: achamos neste val a solución do galego occidental: verán, miñán~mañán, manzán, ventán, lan, ran, chan, serán, etc, cos plurais correspondentes segundo sexan en valverdeiro (veráns, miñáns, lans, rans, seráns, etc) ou en mañego e lagarteiro (verás, mañás, chas, ventás, serás, etc).
    
    
    
    * Resultados das terminacións latinas –INUM, -INAM: rexistrámo-las solucións comúns con galego e portugués: viciñu/viciña~vidiñu/vidiña, camiñu, galiña, figueiriña, etc.
    
    
    
    * Resultados da terminación latina –MINE(M): nomi, fomi, homi, lumi, enxami, chorumi, imaxi, etc, máis próximas do galego.
    
    
    
    ÉTIMO
    GALEGO
    VALEGO PORTUG.
    ASTUR.
    CASTELÁN
    
    CAPANNA
    cabana
    cabana
    cabana
    cabaña
    cabaña
    
    ANNU
    ano
    anu
    ano
    añu
    año
    
    NEBULA
    néboa ~ nebra
    nebra
    névoa
    ñebla
    niebla
    
    NOCE
    noz
    nó
    noz
    ñuez
    nuez
    
    VENIRE
    vir
    vir
    vir
    venir
    venir
    
    CATENA
    cadea
    cadea
    cadeia
    cadena
    cadena
    
    UNA
    unha (~ úa)
    unha
    uma
    una
    una
    
    RANA
    ran ~ ra
    ran
    rã
    rana
    rana
    
    MANU
    man ~ mao
    man
    mão
    manu
    mano
    
    CAMINU
    camiño
    camiñu
    caminho
    camín
    camino
    
    RATIONES
    razóns ~ razós~razois
    razóns ~ radós
    razões
    razones
    razones
    
    
    
    
    l) Resultados dos grupos latinos -K’L-, -G’L-, -LY-: coinciden totalmente coas solucións da maioría dos iberorromances agás o castelán:
    
    
    
    ÉTIMO
    GALEGO
    VALEGO PORTUG.
    ASTUR.
    CASTELÁN
    
    SPEC’LU
    espello
    espellu
    espelho
    espeyu
    espejo
    
    APIC’LA
    abella
    abella
    abelha
    abeya
    abeja
    
    TEG’LA
    tella
    tella
    telha
    teya
    teja
    
    REG’LA
    rella
    rella
    relha
    reya
    reja
    
    PALEA
    palla
    palla
    palha
    paya
    paja
    
    MULIERE
    muller
    muller
    mulher
    muyer
    mujer
    
    
    
    
    m) Resultados dos grupos latinos –ULT-, -UCT- e –OCT-: coinciden grosso modo coas solucións galegas e portuguesas pero especificamente con algunhas variedades do galego oriental. Vexámolo no cadro:
    
    
    
    ÉTIMO
    GALEGO
    VALEGO PORTU
    ASTUR.
    CASTEL.
    
    MULTU
    moito~muito~ muto~mutio
    mutu
    muito
    munchu
    mucho
    
    CULTELLU
    coitelo~cuitelo ~cutelo~cutielo
    cutelu
    cutelo
    cuchiellu~
    
    cutsiellu
    cuchillo
    
    LUCTA
    loita~luita~luta
    luta(~loita)
    luta
    lucha
    lucha
    
    TRUCTA
    troita~truita~truta
    truta
    truta
    trucha~trutsa
    trucha
    
    NOCTE
    noite ~ nuite
    noiti
    noite
    nueche~nuetse
    noche
    
    OCTO
    oito ~ uito
    oitu
    oito
    ocho
    ocho
    
    
    
    
    n) Resultados do grupos latino -CT-: coinciden cos que se rexistran en galego, portugués e asturiano occidental, é dicir, vocalización do primeiro elemento: feitu, leite, leituga, direitu, teitu, peitu, etc.
    
    
    
    ñ) ¿Existencia de gheada? En principio podemos afirmar que a realización intervocálica maioritaria do /g/ é fricativa uvular sonora [å], semellante á que se rexistra na comarca de Valdeorras, en asturiano ou en boa parte da zona setentrional do castelán. En segundo lugar debemos referirnos a determinadas palabras como lo, forma popular de logo nas interrogacións: ¿lo cuandu chegastis?, ¿lo que queris de mei pairi?, ou funqueiru, con grupo –nk-, en todo o Val. En terceiro lugar, indiquemos que na aldea do Soitu, a máis remota do Val, non é infrecuente escoitar realizacións aspiradas farínxeas ou larínxeas onde o esperado sería a realización [V] do fonema /g/.
    
    
    
    o) Desaparición do -d- intervocálico (< -D-, -T-, latinos): Este trazo relaciona estas falas co castelán coloquial meridional e tamén co asturiano central: maeira meira, toa, meio, vía, quear, piir, axuar, roa, prau, chegau, chamá, collía, patá, sábau, fígau, meicu, boiga (bodega), coaeira coeira, etc. A perda pode mesmo afectar ó d- en posición intervocálica por fonética sintáctica: diñeiru vs. o iñeiru, de maneira que podemos achar logo sen condicionar formas como udia (ducia), ider idir (dicir), eitar (deitar), etc, en calquera contexto fonético. Así e todo, hai tres casos de perda do -d- que teñen o seu paralelismo en falas galegas e tamén portuguesas:
    
    
    
    * -TATE > -dai -ai: metai, realidai realiai, verdai, bondai, cidai ciai, velocidai velociai, etc, como ten lugar no galego oriental das Portelas.
    
    * P5 das formas verbais agás os perfectos: chegais, chegareis, chegábais, feis ficeis, durmís, servís, etc, como ocorre nas falas orientais galegas e no portugués.
    
    * P5 dos imperativos: conservai conservei, cantai cantei, comei, bebei, durmí, serví, etc, como acontece no portugués e en boa parte do dominio galego.
    
    
    
    Con todo, hai exemplos de mantemento do -d-, principalmente cando vai precedido de semivocal iode: saúde > (* saude >) soude > soidi.
    
    
    
    p) Neutralización de /R/ e /l/ en posición implosiva: este fenómeno ten lugar en diversas variedades iberorromances, non só en castelán meridional, senón tamén en asturiano, portugués, galego ou catalán alguerés. O normal é que en implosiva final a realización sexa unicamente [l]: cantal, apañal, feol, calol, lugal, señol, etc. En posición implosiva interior de palabra existe unha alternancia absoluta das realizacións [r] e [l]: colpu, vorta, helba, balba, carzóns, farta, artu, cunfolmi, etc. En ocasións a lexicalización xa é definitiva a favor dunha ou doutra realización. Tamén hai alternancia destas dúas realizacións nos grupos consonánticos que forman /p, k, f, b, g/ como primeiros elementos: pr-pl, cr-cl, fr-fl, br-bl, gr-gl; adoita isto ocorrer nas palabras cultas e nos préstamos, xa que as patrimoniais están lexicalizadas con forma única: praza, frol, branco, cravo, etc.
    
    
    
    q) Resultados de -TR-, ->DR-: No mañego vocalizouse en iode o primeiro elemento, o dental, dando en consecuencia formas como: lairón, puirir (pudrir), mairi, pairi, peira, heira, pairiñu, mairiña, Peiru, lairillu, etc. Non esquezamos que as actuais formas galegas pai, mai-nai, cadeira, etc, sufriron un proceso semellante, igual que a palabra peirao se non é un provenzalismo.
    
    
    
    r) A morfoloxía e esencial e arcaicamente galega na categoría do artigo, substantivo e adxectivo; no pronome debemos indicar unicamente que os trazos de arcaísmo asoman na non palatalización dos pronomes persoais de dativo te e le en che e lle como ocorreu no galego común, coincidindo desta maneira con algúns falares galegos marxinais das Portelas e o Baixo Miño onde conservan os arcaísmos te e le (non te cantu cancións, ¿que ques que le faga?); diverxe nas formas do posesivo mei, tei, sei, co posesivo distributivo caunsei/caunsúa; nos demostrativos seguen vixentes as formas arcaizantes aqueste, aquesta, etc, ó lado das modernas este, esta, etc.
    
    
    
    Onde as peculiaridades destas falas se manifesta máis nidiamente é na morfoloxía verbal. Á parte de trazos inequivocamente galegos (P3 dos perfectos rematada en -u: truxu, dixu, tuvu, etc), presenta características de seu (SNP das P1 dos perfectos rematada en -í: cantí, cheguí, mirí, pensí, etc; SNP das P6 dos perfectos da CI é -orin: cantorin, chegorin, mirorin, pensorin, etc; infinitivos propios como ficer, quér (caer), sér (saír), trer (traer), oivir, etc). Un fenómeno que resulta estraño para un galego-falante medio é o emprego do verbo haber como auxiliar para formar tempos compostos: he ditu, has feitu, heis estoxau, haxas tíu, habías cheirau, etc. No galego antigo esta formación non era rara, pero no galego común moderno hai consciencia de “pecado por castelanismo” perante formas coma estas, aínda que se rexistre tamén de forma espontánea e natural en falas galegas do Bierzo Occidental.
    
    
    
    s) No léxico do valego é onde máis se nota o seu carácter de fala galego-portuguesa arcaica e arraiana, de illa diferente rodeada de portugués beirao e castelán aleonesado e con interferencias importantes do segundo (llaris, jeno, bodón, etc). Con todo, percíbese perfectamente a orixe galega antiga de boa parte dos nomes comúns, dándose a curiosa coincidencia que nun espacio xeograficamente tan reducido coexisten con plena vitalidade sinónimos de distribución dialectal por toda Galicia. No val recóllense as parellas de sinónimos estalunchu-funqueiru, cirdeira-cireixeira, subreira-carrasqueira, chíchari-ervilla, dinuciña-duniña, rebolu-carballu, etc, que se distribúen por Galicia en grandes áreas.
    
    
    
    Están ben presentes tamén arcaísmos do tipo o mú, a múa, ou estoxar (aforrar), busu (burato), atró (trono), atroar, folló (filloa), cesto asnal (<*acinale, para transportar acios) etc. Para o galego medio o máis sorprendente son os cambios de significado dalgúns significantes comúns. Indiquemos que, por exemplo, xeira pasa de “xornada de traballo” a “campo ou leira” (que se dá traballado nun día); argola pasa de aro común a “pendente da orella”; babeco pasa de “parvo, fato” a “chafalleiro, zoupón”; cacheira e cachola non son sinóminos: cacheira é unha pucha para cubri-la cachola; choqueira non é o poñedoiro senón a pubertade, a época na que as persoas “chocan”; cileiru pasa de designar almacén de gran ou despensa a significar dormitorio pequeno, porque naquel antigo almacén era onde durmían os criados e xornaleiros; fato non é un traxe (de festa), senón o enxoval ou as pertenzas que se levaban nun envoltorio de tea; lambón pasa de significar “larpeiro” para especializarse en “mangante, ladrón”, quizais porque o seu primitivo significado foi ocupado polo castelanismo gulosu; orfandai designa unha fatada de rapaces, sós, sen acompañamento de adultos; sobrau ou palleira é o faiado, sobrau porque queda sobre a casa, palleira porque no oco entre o teito e o tellado era onde se gardaba a palla; sequeiru (secadeiro) ou niazu (niño) é o palleiro, sequeiru porque é onde se secaban os cereais, niazu porque entre a palla acostumaban a aniña-las galiñas e a parir outros animais; xaneiru/a non é un substantivo (foi substituído polo castelanismo eneru) senón un adxectivo que designa tanto a primeira cría dun animal nacida nese ano, sexa o mes que for, coma os froitos ou crías que veñen en xaneiro; boiga (bodega) non é só almacén onde se garda o viño, é todo cuarto situado na planta baixa, tanto onde se garda o viño coma onde se gardan os animais, así temos boiga dos cochinus ou cortella, boiga das ovellas ou cortellu, boiga dos animais (vacas e cabalos) ou corte e boiga, sen máis, que é a do viño por antonomasia; encoirarse é, como se poden entender, “poñerse en coiros”; xabri é só a argamasa empregada para facer muros de pedra, etc. Un galego entende sen problemas o que queren dicir estas e outras voces, pero decátase asemade dos pequenas ou grandes mutacións semánticas que tiveron lugar ó longo de setecentos anos.
    
    
    
    Con todo e falaren habitualmente case tódolos naturais deste val nalgunha das súas variantes, o que constatan os propios valegos é que nos últimos trinta anos tense producido unha avalancha brutal de castelanismos na fala dos máis novos, debido sobre todo á escolarización obrigatoria (en castelán), o incremento de relacións comerciais pola mellora das comunicacións, os medios de comunicación, a administración, a igrexa, etc. Os máis novos son descoñecedores parciais dos traballos e oficios tradicionais, do léxico da flora e da fauna, etc, polo que non é de estrañar que castelanismos do tipo bubilla, nutria, gulundrina, lombrí de terra, cirueleiru ou deu miñiqui, estean presentes na fala dos máis novos en lugar dos tradicionais bubela~popa~galu do campu, lundria, anduriña, miñica, ameixeira ou deu minguichi. A escola en castelán está a conseguir un dos seus obxectivos: varre-las peculiaridades lingüísticas das falas autóctonas, uniformizar pouco a pouco en castelán. A xeración intermedia, boa parte deles semianalfabetos, tenden a imita-los fillos xa escolarizados e caen no coñecemento pasivo de moita eco-terminoloxía, coñecemento que non transmiten senón é por descoido. A xeración máis vella é imperturbable nos seus hábitos lingüísticos, é a xeración á que recorremos para o mellor coñecemento destas falas, pois a meirande parte dos anciáns son analfabetos ou semianalfabetos, a penas saíron do val e desde sempre son monolingües nalgunha das súas variedades. A transmisión xeracional está garantida, o que non o está é a calidade de lingua transmitida.
    
    
    
    
    
    
    
    V. HISTORIA DUNHA REIVINDICACIÓN
    
    
    
    Estándomos perante unha comunidade de individuos maioritariamente ágrafos, historicamente ágrafos desde o século XIII debido á presencia do castelán oficial, non é sorprendente acharmos textos escritos en valego só a partir de primeiros do presente século. O motivo que levou unha serie de naturais valegos a empregaren as falas en contos, poemas e pequenas obras teatrais foi simplemente o costumismo, o folclorismo, un amor á terra e ás tradicións locais que ía máis alá do puro sentimentalismo.
    
    
    
    Sabemos por Leite que o primeiro natural do val en escribir na súa fala foi o mañego José Pérez Vidal, que publicou un conto costumista en 1910 nunha revista estremeña[11]; xa antes, segundo o propio Leite (1933: 213), este mesmo autor escribira un diálogo rústico sobre un tema rural nun xornal portugués, diálogo que o filólogo portugués dá por perdido. Contos populares escritos en mañego van saíndo publicados en revistas do val e en xornais portugueses polos anos trinta[12]. Por esta mesma época comeza a escribir sainetes populares a valverdeira Isabel López Lajas[13]. Esta muller, seglar consagrada á educación e ó catolicismo, escribiu seis sainetes de carácter moralizante en valverdeiro, con máis valor filolóxico ca literario -son os primeiros textos escritos en valverdeiro, se ben hai frases e palabras soltas nos libros do Concello dos séculos XVI e XVII. Dun dos sainetes, do diálogo entre dúas comadres, entresacamos esta idea:
    
    
    
    C.- Cro que vanin a sacal unha comedia coa nosa fala, comadri. Será pa rilse un rato á nosa custa.
    
    X.- Non veis que comu temus esta fala galega, quedrán guasealse.
    
    
    
    Desde mediados dos anos setenta o mañego Domingo Frades Gaspar vén publicando, en tiradas reducidas, mecanografadas e fotocopiadas, libretos de poesía (Versus de un verán, 1977), estudios históricos (As Ellas y o sei castelu, 1980) e mesmo breves estudios filolóxicos (Algu sobre a nossa fala, 1 e 2, 1975), ou a súa obra máis recente, Vamus a falal (1994), análise descritiva da fala do val á que engade noticias históricas e unha ambigua proposta ortográfica de tendencia foneticista. Xunto a Frades, e nos últimos dez anos, temos que mencionar tamén a Severino López, lagarteiro, que compón historias rimadas de temas humorísticos, etnográficos e paisaxísticos, e tamén foi o primeiro en publicar un libro en lagarteiro, Topónimus d´As Ellas i rimas en lagarteiru (1994). Ambrosio López, irmán de Severino e catedrático de inglés e alemán en Xixón, foi así mesmo autor de diversos poemas inéditos; unha das súas últimas composicións é o himno oficial das Ellas, en colAboración co seu irmán Severino. Á parte destes tres, algúns máis son os valegos que veñen publicando nas súas falas en revistas comarcais extremeñas, e mesmo na prensa diaria extremeña (o valverdeiro Antonio Corredera, o lagarteiro Fernando López Noche e o mañego Juan Carlos Márquez Durán). Fóra deles, o pobo máis sinxelo redacta tamén na súa fala as cousas máis cotiás: hai herbolarios valverdeiros, receitarios de cociña, diarios particulares, etc. É interesantísimo o diario inédito do valverdeiro David Carrasco, escrito nunha fala preciosa e popular, no que narra os seus recordos da infancia na aldea, costumes, festas, etc. Deste diario foi de onde tomámo-la existencia do posesivo distributivo caunsei, caunsúa, que nunca antes toparamos na fala, pero do que despois nos aseguraron que xa está practicamente desaparecido.
    
    
    
    Ademais, no Val veñen usando a fala en carteis de festas, anuncios de diversa índole, carteis e rótulos luminosos de festas, etc, desde o máis negro franquismo. Co advenimento da democracia estes usos vanse extendendo -a golpe de iniciativas persoais- a outrros ámbitos, por exemplo na rotulación dos letreiros das rúas[14], nomes de establecementos comerciais, etc. Anos atrás existíu unha emisora de radio, Radio Valverde, que emitía media hora diaria en valverdeiro, sobre cinco de programación case exclusivamente musical. Úsase tamén a fala en pegatinas turísticas ou en rotulación de productos gastronómicos propios (feito polo que mantiveron un duro contencioso coas autoridades autonómicas). Máis recentemente debemos falar da aparición da revista A Nosa Fala, da que só saíu un número, que pretendía se-lo voceiro da Asociación Fala i Cultura. Anos máis tarde viu a luz a revista trimestral lagarteira Anduriña, da que polo de agora se levan editados cinco números. Anduriña está impulsada conxuntamente por Fala i Cultura e polo colectivo Amigus d’As Ellas i du sei castelu. Verbo da ortografía empregada para escribir nas tres modalidades, digamos que se ensaiaron múltiplas solucións, case todas elas con base no galego ou no castelán e algunha con base portuguesa[15], pero sempre dunha maneira moi irregular para o vocalismo átono (codiña~cudiña, piquenu~pequeno, cumía~comía, figuiriña~figueiriña, etc) e para as realizacións das sibilantes, grafía sh para [S], [z1], [Z], grafía xi~xj para /S/, etc.
    
    
    
    A recuperación e dignificación da fala ten un fito senlleiro na constitución, o 3 de agosto de 1.991 en As Ellas da Asociación Fala i Cultura do Val do Ríu Ellas, entidade que promove a recuperación e normalización absoluta da lingua nos tres concellos do Val. É significativo tamén que nos seus estatutos fundacionais suprimisen o termo galego-portugués e o sustituísen por galego de Estremadura, pois os membros da Asociación, que preside Domingo Frades e vicepreside Severino López, despois de consultaren bibliografía Abonda sobre a problemática das falas arraianas, despois de coñeceren bibliografía sobre dialectoloxía galega e dialectoloxía portuguesa, e despois de cotexaren prensa e medios audiovisuais galegos e portugueses, os membros desta asociación, dicimos, concluíron que a súa fala ten como parente máis próximo o galego, máis aínda có veciño portugués. Fala i Cultura asumiu como tarefa inmediata a recollida de léxico patrimonial dos tres lugares, a elAboración dunha pequena gramática e unha normativa bastante elástica, a recuperación toponímica, a introducción da fala nas escolas, a posta en funcionamento dunha emisora de radio, a fundación de bibliotecas sobre temas galegos e do Val -que contan na actualidade con máis de mil títulos galegos e portugueses-, a celebración tódolos anos do "Día da Fala" -que leva cebrándose desde aquela con gran éxito e asistencia de grupos de música tradicional e cantautores galegos convidados expresamente, etc, etc. Todo isto vai indo adiante sen ningún apoio institucional máis que o chamado "Manifesto dos Alcaldes" (3 de agosto de 1993), un manifesto asinado polos alcaldes dos tres concellos nos que demandaban das autoridades provinciais e autonómicas a adopción de medidas inmediatas para a conservación da fala, “o respetu i aixúa que a Constitución i o Estatuto d’Autonomía d’Extremadura contenin sobri defensa do Patrimoniu Cultural dos lugaris, animandu a to o vidindariu a mantel i sustel o mismu con orgullu i poel alimental, desde as nosas reídis, un Patrimoniu pa disfruti de tos.”
    
    
    
    Hai cinco anos chegouse a un principio de acordo coa Xunta de Extremadura para que nas escolas do val se comezase a ensinar unha materia denominada "Galego de Estremadura", impartida por mestres da directiva de Fala i Cultura que exercen docencia nesas escolas. Ata o de agora non houbo máis que silencios por parte das autoridades educativas autonómicas e ministeriais, de maneira que as aulas sobre as falas só tiveron lugar mediante cursiños abertos a toda a poboación fóra do horario escolar. O problema que se presenta é o seguinte: ata agora a lingua non tivo rixidez ortográfica nin gramatical, nin nada polo estilo, porque non facía falla unha norma, cada un escribía como lle petaba. Se a lingua entra na escola precisa unha regulación mínima para podela escribir da maneira máis unificada posible, faise necesaria unha normativa. Ten algunha razón o profesor Gargallo Gil (1993) cando afirma que se non fose polo valverdeiro podíase intentar introduci-las grafías históricas portuguesas (ou galego-portuguesas), pero hai moitas obxeccións a ela: a) os valverdeiros, sen sibilantes sonoras, son o 60 % dos falantes e Valverde é o centro comercial, económico, cultural, social, etc; b) mesmo onde pronuncian sonoras estas son alófonos e non fonemas (e amais a tendencia ó enxordecemento é imparable); c) os falantes do Val teñen conciencia clara de o seu non ser portugués; d) hai fonemas inexistentes en portugués (/N/, /T/), o inventario de sufixos é lixeiramente distinto, os paradigmas verbais irregulares difiren sensiblemente dos portugueses, etc. Todo isto xa é do coñecemento dos responsables da normalización no Val, as xentes de Fala i Cultura, pero tampouco están dispostos a asumi-la normativa oficial galega que, aínda parecéndolles máis próxima, coidan que non se pode aplicar "a machada". O que si é certa é a vontade de poñeren en marcha un proceso inmediato de recuperación oficial do que fala máis do 90 % da poboación do Val do Ellas. Polo de pronto van aceptando propostas de determinados estudiosos locais, falantes nativos residentes fóra pero interesados no tema. Hai vontade nos falantes e hai un grupo que empurra sen présa e sen pausa, pero o tempo e os tempos corren en contra das falas.
    
    
    
    Sociolingüisticamente, das enquisas que fixemos hai catro anos no val (entrevistamos trescentas vinte persoas sobre unha poboación total de case cinco mil individuos) podemos resumir algúns datos interesantes: reside moi pouca xente fóranea no val, os que figuran como nacidos fóra son maiormente fillos de valegos nacidos na emigración. Practicamente todo o mundo sabe falar nalgunha das tres variantes, agás os moradores chegados recentemente de fóra do Val: saben falar nalgunha das variedades o 100% dos residentes nas Ellas e San Martiño e o 97% dos residentes en Valverde, o 3% restante corresponde a mestres, funcionarios, policía, etc, de orixe foránea. O 80% dos valegos aprendeu o castelán no medio escolar, e o 20 % restante aprendeuno na emigración ou no servicio militar. Agás os maiores de 60 anos, todos afirman falar un castelán "máis correcto" có que falan os seus veciños salmantinos e cacereños (quizais porque non aspiran o -s implosivo). Aínda que case toda a poboación entende o portugués e o español, só algo menos da metade, un 43 %, di poder expresarse en portugués, aínda que habitualmente non o fan "porque nos entendemos ben" (esta porcentaxe baixa moitísimo nas camadas novas) e todos din poderse expresar en español, aínda que as camadas máis vellas recoñecen que con certas dificultades. O 100 % di entender perfectamente o galego (contan anécdotas de cando coinciden con galegos na emigración ou no servicio militar e se fan pasar por galegos sen problema ningún). Ó 90-95 % gustaríalle ter medios audiovisuais e escritos na fala "pa adeprendela a escribir e a falar ben”. Un 84% querería que a fala se estudiase na escola, e mesmo estaría disposto a asistir a cursos para aprender a escribir na fala, aínda que isto contrasta co 45 % que afirman que estas falas non son aptas para escribir. Case todo o mundo usa a fala en función familiar e social, sobre todo nas Ellas e San Martiño; vexamos algunhas porcentaxes esclarecedoras destes usos familiares e sociais:
    
    
    
    
    
    
    VALVERDE
    AS ELLAS
    SAN MARTIÑO
    
    Saben falar valego
    97 %
    100 %
    100 %
    
    Fálano a cotío
    88 %
    98 %
    94 %
    
    O home coa muller
    93 %
    100 %
    98 %
    
    O home cos fillos
    76 %
    99 %
    85 %
    
    A muller cos fillos
    73 %
    98 %
    82 %
    
    Os fillos cos pais 73 %
    92 %
    75 %
    
    Cos veciños
    91 %
    100 %
    95 %
    
    Nos traballos[16]
    69 %
    93 %
    91 %
    
    Os nenos entre eles[17]
    78 %
    97 %
    84 %
    
    
    
    
    
    
    A pregunta que deita unhas respostas máis variadas é a da consideración da adscrición da súa fala: o 22% coida que é un chapurreado de fronteira, unha mestura entre portugués, leonés e castelán; o 21 % opinan que é máis ben unha variante galega (curiosamente neste grupo inclúense os que mantiveron contactos con galegos ou estiveron algunha vez en Galicia); uns poucos, o 15 %, responden que unha fala astur-leonesa; por unha variedade de portugués aposta o 13 %; unha mestura de galego e astur-leonés é a crenza dun 11 %; por último, un significativo 18 % contesta que non saben o que pode ser nin de onde pode vir.
    
    
    
    Agora ben, todos, absolutamente todos, queren que a fala se conserve, cren que é unha avantaxe para aprender outros idiomas e andar polo mundo, e queren tamén que os seus fillos a falen e llela transmitan ós seus netos. A conciencia idiomática, a conciencia de comunidade diferenciada, é forte; a conciencia de pervivencia como tal comunidade tamén; dáse mesmo o caso de que os fillos de persoas procedentes de fóra do Val (médicos, empregados de banca, comerciantes, etc) -de lingua familiar castelá- aprenden a fala mesmo antes de chegaren á escola, xogando cos outros nenos na rúa ou no campo. Para nós este val é unha especie de sanatorio a onde levamos periodicamente alumnos galegos con problemas de intoxicación psicolingüística, e asegúrolles que volven curados a Galicia de doenzas tan enxebres como a diglosia e outros males semellantes. A terapia do shock ou do flash funciona.
    
    
    
    O Estatuto de Extemadura dá por suposto o monolingüismo da súa Comunidade Autónoma e non inclúe ningún artigo nin apartado no que se mencione o apoio institucional ou legal ás variedades non castelás que se falan en Extremadura (portugués en Olivença e Ferreira de Alcántara, "galego" no Val do Ellas), entre outras cousas porque non as recoñecen. A pesar de que teoricamente en Olivença estudian portugués centos de alumnos como materia optativa na escola primaria (datos recentes do Instituto Camoes ) isto non nos cadra cos casos de abandono lingüístico nos medios escolar e administrativo denunciados por oliventinos na prensa extremeña. Malia as promesas da Administración, a indiferencia e a ignorancia das autoridades educativas é manifesta: hai algúns anos xiraba visita ós colexios do Val un inspector do MEC, quen quedou "asustado" porque os nenos das escolas do Val falaban chapurreado (sic) nos seus xogos e relacións fóra das aulas; este probo funcionario recomendoulles encarecidamente ós mestres unha maior perseverancia e celo no cumprimento estricto de algo que el consideraba vital: "Que los niños no fuesen a sufrir fracaso escolar por culpa de no saber bien el castellano". Este señor foi debidamente informado de que o índice de fracaso escolar nos centros do Val era sensiblemente inferior ás medias cacereña e estremeña, e que os nenos do Val sabían expresarse correctamente en castelán, pero que entre eles o natural era usaren con normalidade a súa lingua.
    
    
    
    Outra mostra de intolerancia, de desprecio dos diferentes, foime relatada por Antonio Bellanco, presidente da asociación cultural e deportiva "Amigus das Ellas i do sei castelu": Esta asociación inscribiu un equipo de futbol na liga provincial de Cáceres; como queira que os lagarteiros, estean en As Ellas, ou en Uzbequistán, entre eles sempre falan lagarteiro, os siareiros do Coria (ou o equipo que fose) cando alá van xoga-los "Amigus das Ellas" animan a cadanseus equipos berrando "España, España, España". Hai un problema moi grande de intolerancia, de facer casar pola forza Estado Español e lingua castelá, resquicios dunha pésima e resesa educación estereotipada que aínda se transmite neste Estado pola prensa, a escola, a administración e as leis, cando das dezasete comunidades autónomas só seis (un tercio delas) son monolingües en español. Moitos cidadáns non castelán-falantes de tan democrático e libérrimo Estado noso non teñen recoñecido ningún dereito nas súas falas naturais, autóctonas. Uniformizar a machada e por decreto estas micro (e non tan micro) áreas é un crime sen castigo e un atentado salvaxe contra un patrimonio cultural que é de todos, que é universal.
    
    
    
    
    
    
    
    XOSÉ HENRIQUE COSTAS GONZÁLEZ
    
    UNIVERSIDADE DE VIGO (GALICIA)
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    BIBLIOGRAFÍA
    
    
    
    Carrasco González, J.M. (1996 e 1997): “Hablas y dialectos portugueses o galaico-portugueses en Extremadura. Parte I: Grupos dialectales. Clasificación de las hablas de Jálama”, en Anuario de Estudios Filológicos 19, 135-148, e “Parte II y última: Otras hablas fronterizas. Conclusiones”, en Anuario de Estudios Filológicos 20, 61-79. Cáceres: Universidad de Extremadura.
    
    Cintra, L.F. Lindley (1959): A linguagem dos foros de Castelo-Rodrigo, seu confronto com a dos foros de Alfaiates, Castelo Bom, Castelo Melhor, Coria, Cáceres e Usagre. Contribuição para o estudo do leonês e do galego-português do séc. XIII. Lisboa: Imprensa Nacional-Casa da Moeda.
    
    Cintra, L.F. Lindley (1974): “A linguagem dos foros e o galego-português de Xalma”, en Estudos de linguística portuguesa e românica I, Coimbra, 508-537.
    
    Costas González, X.H. (1992): “Breve caracterización das falas (fundamentalmente galegas) do Val do Río Ellas”, en Cadernos de Lingua 6, 85-108.
    
    Costas González, X.H. (1992): “Notas sociolingüísticas sobre os falares ‘galegos’ da Ribeira Trevellana (Cáceres)”, en A Trabe de Ouro 11, 409-417.
    
    Costas González, X.H. (1996): “O galego de Extremadura: as falas do Val do Río Ellas”, en J.M. Carrasco González e A. Viudas Camarasa (eds.), Actas do I Congresso Internacional Luso-Espanhol de Lingua e Cultura na Fronteira I, Cáceres: Universidade de Extremadura, 355-376.
    
    Costas González, X.H. (1998): “Os subsistemas de sibilantes no galego do Val do Río Ellas”, en D. Kremer (ed) Homenaxe a Ramón Lorenzo, II, 581-589.
    
    Costas González, X.H. (1999): As falas do Val do Río Ellas (Cáceres). Vigo: Servicio de Publicacións da Universidade de Vigo [no prelo].
    
    Fernández Rei, F. (1990): Dialectoloxía da Lingua Galega. Vigo: Xerais.
    
    Fernández Rei, F. (1994): “Galegisch: Areallinguistik (Áreas lingüísticas)”, en Lexikon der Romanistischen Linguistik, VI-2, Max Niemeyer-Tübingen, 98-110.
    
    Fink, O. (1929): Studien über die Mundarten der Sierra de Gata. Hamburgo.
    
    Frades Gaspar, D. (1994): Vamus a falal. Notas pâ coñecel y platical en nosa FALA. Serra de Gata (Cáceres): Adisgata.
    
    Frías Conde, X. (1997): “Sobre os bloques dialectais do galego: unha nova proposta”, en Revista de Filología Románica 14, vol. 1, 241-256. Madrid: Universida Complutense.
    
    Gargallo Gil, J.E. (1994): “San Martín de Trevejo, Eljas (As Elhas) y Valverde del Fresno: una encrucijada lingüística en tierras de Extremadura (España)”, en Variação linguística no espaço, no tempo e na sociedade. Lisboa: Colibri, 55-87.
    
    Gargallo Gil, J.E. (1995): “De fronteras lingüísticas peninsulares: paralelismos, afinidades, peculiaridades”, en Lletres Asturianes 57, 23-40.
    
    Gargallo Gil, J.E. (1996): “La ‘Fala de Xálima’ entre los más jóvenes. Un par de sondeos escolares (de 1991 y 1992)”, en J.M. Carrasco González e A. Viudas Camarasa (eds.), Actas do I Congresso Internacional Luso-Espanhol de Lingua e Cultura na Fronteira I, Cáceres: Universidade de Extremadura, 333-356.
    
    Krüger, F. (1925): Studien zur lautgeschichte Mundarten. Hamburgo.
    
    Leite de Vasconcellos, J. (1927): “Linguagem de San Martín de Trevejo (Cáceres-Espanha)”, en Revista Lusitana 26, 247-259.
    
    Leite de Vasconcellos, J. (1933): “Português dialectal na Região de Xalma (Espanha)”, en Revista Lusitana 31, 166-275.
    
    López Fernández, F.S. (1994): Topónimus d’ As Ellas y rimas en lagarteiru. Salamanca.
    
    López Lajas, I. (1998): Seis sainetes valverdeiros. Edición e notas de X.H. Costas González. Compostela: Edicións Positivas.
    
    Maia, C. de Azevedo (1977): Os falares fronteiriços do concelho de Sabugal e da vizinha região de Xalma e Alamedilla. Suplemento IV da Revista de Filologia Portuguesa. Coimbra.
    
    Martín Galindo, J.L. (1993): Apuntes socio-históricos y lingüísticos sobre la Fala de Xâlima, anexo de Alcántara 30. Cáceres: Institución Cultural “El Brocense” - Diputación Provincial de Cáceres.
    
    Martín Galindo, J.L. (1998): Guía histórica y cultural de San Martín de Trevejo: O Val de Xâlima a vista de andurinha. Cáceres: Iniciativa Val de Xâlima.
    
    Onís, F. de (1930): “Notas sobre el dialecto de San Martín de Trevejo”, en Todd Memorial Volumes. Philological Studies II, Nova York, 63-70.
    
    Rodríguez Guerra, A. (1996): “Achegamento á sintaxe dos falares mañego, lagarteiro e valverdeiro”, en I Congreso Internacional da Lingua Galega, Santiago, setembro de 96 [no prelo].
    
    Sóñora Abuín, A. et alii (1996): “Aproximación sociolingüística ó Val do Ríu Ellas (Cáceres): Estudio dos usos e actitudes lingüísticas”, en J.M. Carrasco González e A. Viudas Camarasa (eds.), Actas do I Congresso Internacional Luso-Espanhol de Lingua e Cultura na Fronteira I, Cáceres: Universidade de Extremadura, 407-414.
    
    Viudas Camarasa, A. (1982): “Un habla de transición: El dialecto de San Martín de Trevejo”, en Lletres Asturianes 4, 55-71.
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    ano 2002, Asociación Cultural Alén do Val
    
    
    
    
    
    --------------------------------------------------------------------------------
    
    [1] O presente artigo é unha ampliación actualizada do relatorio titulado “O galego de Cáceres” que presentamos nas Xornadas sobre a normalización das outras linguas hispánicas, Facultade de Filoloxía da Universidade de Santiago de Compostela, en marzo de 1.994.
    
    [2] Aínda que na historiografía oficial española (castelá) se denomine este rei como Alfonso IX, os galegos, asturianos e leoneses non podemos acepta-la cronoloxía oficial española (castelá), porque o Alfonso VIII oficial nunca foi rei de Galicia, León e Asturias, senón unicamente de Castela. Durante vinteseis anos, entre 1188 e 1214, reinaron ó mesmo tempo o noso Afonso VIII (para os españois Alfonso IX) en Galicia e o seu Alfonso VIII en Castela.
    
    [3] O historiador Martín Galindo (1993: 139-141) nega que fose un val marxinal e subdesenvolvido, indicando que as tres poboacións sobresaíron historicamente pola súa importancia económica (no séc.XVIII existían no val fábricas téxtiles e de xabón, muíños de aceite e de fariña, etc), militar ou relixiosa (presencia de casas señoriais, fortalezas militares, edificios relixiosos). Segundo este autor, o illamento tivo lugar só a partir de finais do século pasado. Amais, engade que historicamente As Ellas e Valverde, por un lado, e San Martiño, polo outro, pertenceron a xurisdiccións administrativas e relixiosas distintas. “¿Por qué San Martín de Trevejo y Villamiel son dos mundos, lingüística y culturalmente, tan extraños y diferentes, cuando durante setecientos años formaron la misma entidad territorial y administrativa?”. O mesmo autor dá resposta á súa pregunta ó afirmar a continuación que as falas do Val do Ellas estiveron circunscritas ó espacio físico-cultural da vertente occidental do Xálima “al margen de los avatares históricos a que han estado sujetas cada una de las tres localidades”.
    
    [4] Reproducida en Frades Gaspar (1994: 71-72) e en Martín Galindo (1998: 15-16), neste último con erros de transcrición.
    
    [5] Por exemplo Antonio Viudas Camarasa, que en 1982 publicou un artigo bastante completo desde a óptica fonolóxica nunha revista asturianista, e non sabemos se foi por isto precisamente polo que cualificou estas falas como “cruce” entre galego-portugués e astur-leonés.
    
    [6] Non temos en conta as consideracións do historiador estremeño Martín Galindo, que pasou de opinar (1993) que estas falas eran “autóctonas”, “de orixe céltica” (sic), coincidentes parcialmente co portugués pero orixinadas á parte por un curioso proceso polixenético, para afirmar recentemente (1998) que son un dialecto portugués que pouco ou nada ten que ver co galego, coincidindo deste xeito co afirmado por Leite hai xa setenta anos. De feito este autor (1998), castelán-falante, escribe palabras e frases en mañego cunha peculiar ortografía para- ou filo-portuguesa.
    
    [7] De feito Frías Conde (1997) establece unha nova clasificación dialectal do galego e inclúe estas falas, xunto co falado en CalAbor (Zamora) dentro dun denominado “Bloque meridional” das falas galegas.
    
    [8] Precisamente porque estas tres falas non teñen unha “etiqueta” común, permítasenos que ensaiemos aquí a denominación de valego para as falas deste val, para non andarmos a repetir valverdeiro, lagarteiro e mañego.
    
    [9] As falas do val presentan un vocalismo tónico de cinco fonemas con tres graos de abertura /i, e, a, o, u/, e no vocalismo átono só tres fonemas /E, a, O/, sendo /E/ e /O/ os resultados das neutralizacións de e respectivamente. De feito, en posición átona final as únicas realizacións son claramente [i] e [u].
    
    [10] Unha aproximación ás sibilantes do Ellas podémola achar en Costas (1992a: 95-98), e un estudio en detalle en Costas (1998).
    
    [11] López Vidal, J. (1910): “Cuadro de costumbres (escrito en la fabla popular de San Martín de Trevejo)”, en Revista de Extremadura XII, 230-232.
    
    [12] Anónimo (1929): “Cerrumíquilis sin alas”, en La Chocolatera 2, S. Martiño de Trebello. Contos anónimos van saíndo tamén no diario O Correio, da localidade beirá de Celorico da Beira, segundo nos informa Leite (1933: 212).
    
    [13] Véxase a edición que fixemos dos sainetes en López Lajas (1998).
    
    [14] As placas das rúas das Ellas están en lagarteiro, e as de San Martiño están en bilingüe mañego/castelán.
    
    [15] Nos seus primeiros escritos, Frades Gaspar empregaba os grafemas para establece-las distincións entre xordas e sonoras (-s-, -ss-, -x-, j, ge, gi, etc) para posteriormente usar –s- (pasu) e –s- (casa), e x (truxu) e x (xenti). O único defensor actual das grafías portuguesizantes é o historiador Martín Galindo, aínda que, por descoñece-la realidade da fala, confunde habitualmente as grafías representativas das realizacións xorda e sonora, á parte de incorporar tamén as grafías portuguesas nh, lh, -m, etc.
    
    [16] Valverde é o centro do Val, con moito movemento comercial e económico con poboacións foráneas, de aí que o uso da lingua no traballo varíe en función de se se fala con xente do Val ou con xente de fóra. As Ellas e San Martiño, eminentemente agrícolas e gandeiras, non precisan diariamente de tanto contacto con individuos alóctonos.
    
    [17] Referímonos a usos fóra do medio escolar, en actividades extra-escolares, xogos no patio da escola, xogos de rúa, etc, etc. Dentro das aulas o castelán puro e duro é o único idioma permitido e os nenos teñen isto ben interiorizado, aprenderon a convivir sen excesivos problemas con esta esquizoglosia abenzoada polo noso sacrosanto e democrático estado constitucional.
    
    

Hay 11 comentarios.
1